Στον επαρχιακό δρόμο που οδηγεί από την Αλεξανδρούπολη προς το χωριό Άβαντας, στην ενδοχώρα βόρεια της Αλεξανδρούπολης, πάνω σε έναν ύψωμα, κοντά στη σιδηροδρομική γραμμή, βρίσκονται τα εντυπωσιακά ερείπια μεσαιωνικού φρουρίου, από το οποίο διακρίνονται από μακριά τρεις τετράγωνοι χαρακτηριστικοί πύργοι.

Ιστορία

Η ιστορία του κάστρου δεν μάς είναι γνωστή. Διάφορα επιφανειακά ευρήματα, η τεχνοτροπία κατασκευής και η ιστορία της περιοχής οδηγούν στο συμπέρασμα ότι το κάστρο έχει κατασκευαστεί μάλλον κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο και συγκεκριμένα στο πρώτο μισό του 14ου αιώνα. Δεν μπορούμε όμως να είμαστε απολύτως βέβαιοι γι’ αυτό.

Πάντως αποκλείεται να κτίστηκε αργότερα τον 15ο αιώνα γιατί η περιοχή ήταν ήδη υπό τουρκική κατοχή από το 1360-1370 και οι Τούρκοι δεν έκτιζαν τέτοια κάστρα στη μέση του πουθενά χωρίς στρατιωτική αξία, πλέον. Το να κτίστηκε τον 13ο αιώνα ή νωρίτερα δεν μπορούμε να το αποκλείσουμε, αλλά δεν είναι πολύ πιθανό αφενός επειδή η κατασκευή του θα ήταν πιο κοντά στα Βυζαντινά ή τα Φράγκικα πρότυπα και αφετέρου σίγουρα, σε αυτήν την περίπτωση, θα υπήρχαν αναφορές από τις ιστορικές πηγές που αφηγούνται τα συνταρακτικά γεγονότα εκείνης της περιόδου.

Επίσης η θέση του κάστρου είναι λίγο περίεργη. Δεν είναι πολύ κατανοητό γιατί έπρεπε να υπάρχει κάστρο σε αυτό το σημείο. Ναι μεν επιβλέπει ένα σημείο μιας δευτερεύουσας διαδρομής, εκτός Εγνατίας, αλλά η ύπαρξή του δεν έχει καμία αποτρεπτική αξία. Ούτε μπορούμε να πούμε ότι προστάτευε κάποιον οικισμό ή περιοχή. Ο γειτονικός οικισμός του Άβαντα προστατευόταν από το δικό του κάστρο, ενώ οι σημαντικές πόλεις εκεί γύρω δεν χρειάζονταν προστασία: η Τραϊανούπολη (5χλμ νότια) ήταν πια κατεστραμμένη, ενώ οι Φέρες (20 χλμ ανατολικά) διέθεταν ένα μοναστηριακό συγκρότημα με ισχυρή οχύρωση (την Κοσμοσώτειρα).

Η θέση και το κάστρο δεν αναφέρονται από Βυζαντινές πηγές. Από τα μέσα του 14ου αιώνα το βρίσκουμε σε μουσουλμανικές πηγές ως Gugercinlik, σημείο στάθμευσης στην πορεία του Τούρκου εμίρη του Αϊδινίου Ουμούρ από τις Φέρες προς την Κομοτηνή, τη δεκαετία του 1340, κατά τη διάρκεια του 2ου Βυζαντινού εμφυλίου πολέμου, όταν ο Ουμούρ ήταν σύμμαχος του Ιωάννη Στ’ Καντακουζηνού.

Ο πρώτος δυτικός που καταγράφει την ύπαρξη του κάστρου είναι ο Βουργουνδός Bertrandon de la Broquière που πέρασε από εδώ το 1433 (σχεδόν 7 δεκαετίες μετά την τουρκική κατάκτηση) και είδε το κάστρο εγκαταλελειμμένο, όπως σημειώνει στο έργο του Le Voyage d'Outre-Mer.

Το ερειπωμένο κάστρο αναφέρεται και αργότερα, τον 17ο αιώνα και από τον Τούρκο περιηγητή Εβλιγιά Τσελεμπή.

Οι παραπάνω αναφορές δεν βοηθούν πολύ να ανακαλύψουμε τον κτήτορα του κάστρου ούτε στον προσδιορισμό της χρονολογίας κατασκευής.

Υπάρχει μια πολύ διαδεδομένη άποψη ότι το κάστρο έχτισαν οι Γενοβέζοι οι οποίοι προς το τέλος του 14ου αιώνα είχαν αποκτήσει κάποια λιμάνια στο Βόρειο Αιγαίο και μεταξύ αυτών, στο δέλτα του Έβρου, την Αίνο (σήμερα στην ανατολική Θράκη, απέναντι από την Αλεξανδρούπολη). Αυτό δεν ισχύει για τους εξής λόγους:
1) Οι Γενοβέζοι δεν είχαν λόγο (ούτε γενικά το συνήθιζαν) να χτίσουν κάστρο τόσο μακριά από την ακτή. Και δεν υπήρχε περίπτωση το κάστρο Ποτάμου να λειτουργούσε από αυτήν την απόσταση ως προμαχώνας της Αίνου που ήταν πανταχόθεν ευάλωτη εν μέσω εχθρικής περιοχής.
2) Όταν οι Γενοβέζοι ήταν στην Αίνο οι Οθωμανοί Τούρκοι είχαν επικρατήσει ήδη σε όλη τη Θράκη και παρόλο που δεν ήθελαν να συγκρουστούν τότε με τους Γενοβέζους, δεν θα τους επέτρεπαν να χτίσουν κάστρο σε δική τους περιοχή.
3) Οι Γενοβέζοι είχαν διάφορα τεχνικά χαρακτηριστικά στα κάστρα τους και επίσης τα μάρκαραν με σύμβολά και εντοιχισμένες επιγραφές. Αυτές οι ενδείξεις δεν υπάρχουν στον κάστρο Ποτάμου.
4) Αν το κάστρο είναι πράγματι το Gugercinlik όπου στάθμευσε ο Ουμούρ (που μάλλον είναι), αποκλείεται να είναι κατασκευή των Γενοβέζων, οι οποίοι εμφανίστηκαν στην περιοχή αρκετά αργότερα.

Οπότε το κάστρο έχτισε κάποιος Βυζαντινός. Την εποχή εκείνη, το πρώτο μισό του 14ου αιώνα, η Θράκη υπέφερε από τα δεινά των δύο Βυζαντινών εμφυλίων. Επίσης γίνονταν συνεχείς επιδρομές και λεηλασίες από τους Καταλανούς αρχικά και στη συνέχεια από τους Τούρκους των διαφόρων σουλτανάτων της Μικράς Ασίας (γινόταν τότε χαμός από συνεχείς επιδομές Τούρκων –όχι Οθωμανών ακόμα– που έχουν υποτιμηθεί ιστοριογραφικά).
Μέσα σε αυτόν τον όλεθρο και το κλίμα γενικής διάλυσης του Βυζαντινού κράτους, πολλοί τοπάρχες προσπαθούσαν να προστατέψουν τις περιοχές τους όπως-όπως κινούμενοι σχεδόν αυτόνομα. Πιστεύεται ότι κάποιος τέτοιος, άγνωστος Βυζαντινός τοπάρχης έχτισε το κάστρο σε αυτήν την πολύ ταραγμένη εποχή. Αυτό εξηγεί και την προχειρότητα κατασκευής και τις διάφορες κακοτεχνίες.
Το κάστρο χρησιμοποιήθηκε μόνο για μερικές δεκαετίες και εγκαταλείφθηκε όταν επικράτησαν οι Οθωμανοί μετά το 1360.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

To κάστρο βρίσκεται σε ένα χαμηλό ύψωμα, που απ’ όλες του τις πλευρές εκτός από τη νότια, προστατεύεται από απόκρημνα, σχεδόν κατακόρυφα, βράχια.

Το κάστρο επιτηρούσε μια δευτερεύουσα δρόμο, μακριά από την Εγνατία, που οδηγούσε από την ανατολική Θράκη και τα παράλια προς την ενδοχώρα των σημερινών νομών Έβρου και Ροδόπης.

Το ύψωμα είναι επίμηκες στον άξονα βορράς-νότος. Το μήκος του είναι περί τα 300 μέτρα και το πλάτος του, στη μέση, είναι λιγότερο από 50 μέτρα. Τα απόκρημνα βράχια και το τείχος περικλείουν οχυρωμένη έκταση 8 περίπου στρεμμάτων μέσα σε περίμετρο 600 μέτρων.

Η διαμόρφωση του υψώματος καθιστά περιττή την πλήρη οχύρωση των μακρών πλευρών και του βορείου άκρου, ενώ είναι επιβεβλημένη η οχύρωση της νότιας πλευράς, που έχει πολύ ομαλή κλίση προς τους πρόποδες.

Στο φρούριο διακρίνονται 2 οχυρωματικοί περίβολοι. Ο εξωτερικός είναι πιο χαμηλά, ιδιάιτερα ενισχυμένος στη νότια ευάλωτη πλευρά, όπου βρισκόταν και η πύλη του κάστρου. Ο εσωτερικός ήταν πιο ψηλά, προς το βόρειο τμήμα του βράχου. Οι φωτογραφίες της παρούσης ιστοσελίδος δείχνουν σχεδόν αποκλειστικά τον επάνω-εσωτερικό περίβολο με τους 3 πύργους του.

Η πύλη στη νότια πλευρά τού εξωτερικού περιβόλου προστατευόταν από δύο πύργους που σώζονται σε κακή κατάσταση και σε μέγιστο ύψος 2,5 μέτρων. Ο ένας από αυτούς, ο δεξιά του εισερχομένου, ήταν πολυγωνικός. Μετά από αυτούς τους δύο πύργους το τείχος της ανατολικής πλευράς συνεχίζεται προς τα βόρεια για 70 μέτρα. Εδώ σώζονται 3 άλλοι πύργοι, επίσης σε κακή κατάσταση και χαμηλό ύψος. Ένας από αυτούς τους πύργους, ο μεσαίος του εξωτερικού νοτιοανατολικού τείχους φαίνεται στη φωτογραφία 12.
Συνολικά στο κάστρο υπάρχουν 7 πύργοι. Οι 4 βρίσκονται στο νότιο άκρο του εξωτερικού περιβόλου (και είναι σε παρόμοια κατάσταση με αυτόν στη φωτο 12) και οι άλλοι 3 είναι στον εσωτερικό περίβολο.

Πιο ψηλά αρχίζει ο εσωτερικός περίβολος (το «επάνω κάστρο»), εκεί όπου βρίσκονται οι 3 χαρακτηριστικοί πύργοι του κάστρου. Ο εσωτερικός περίβολος –με τριγωνικό σχήμα και εμβαδόν 1 στρέμμα περίπου– χωρίζεται από το υπόλοιπο κάστρο από ένα εγκάρσιο τείχος, στη νότιά του πλευρά, μήκους 23,3 μέτρων ενισχυμένο με ξηρά τάφρο. Οι υπόλοιπες πλευρές του εσωτερικού περιβόλου ορίζονται και προστατεύονται από τα βράχια και δεν έχουν τείχος.

Σχετικά με τους πύργους του εσωτερικού περιβόλου:

Ο ΝΑ πύργος (φωτο 5,9,10 και αριστερά στις φωτο 1,4 κλπ.) έχει σχήμα τραπεζίου. Στη βάση του έχει μέγιστο μήκος 8,80 και μέγιστο πλάτος 3,90 μέτρα. Ήταν διώροφος και παρουσιάζει έντονη μείωση (στενεύει προς τα πάνω). Ο τελευταίος όροφος έχει θολωτή οροφή και στήριζε δώμα επί του οποίου υπήρχαν στηθαίο και επάλξεις, τουλάχιστον στις γωνίες και πιθανόν και ενδιάμεσα στις πλευρές.

Ο ΒΑ πύργος (δεξιά στις φωτο 1,4 κλπ.) έχει ορθογώνια κάτοψη με διαστάσεις στη βάση 4,6✖4,0 και με αισθητή μείωση προς τα πάνω. Στη δυτική πλευρά του 2ου ορόφου ανοίγεται τοξωτή είσοδος. Υπάρχει είσοδος ορθογώνια και στον 3ο όροφο, που μάλλον είναι μεταγενέστερη. Στο δώμα διασώζονται 4 γωνιακές πολεμίστρες.

Ο μεγαλύτερος πύργος του εσωτερικού περιβόλου και του κάστρου δεσπόζει στη δυτική πλευρά και μάλλον ήταν ο ακρόπυργος. Είναι ορθογώνιος με διαστάσεις βάσης 10,0✖7,4 μέτρα. Ο μακρύς τοίχος έχει πάχος 1,90μ. και οι άλλοι 1,40μ και 1,80μ. Σώζεται σχεδόν ακέραια η μακριά δυτική πλευρά και μεγάλο τμήμα από τη στενή νότια πλευρά. Οι άλλες δύο πλευρές έχουν καταρρεύσει.
Ένα ξύλινο πάτωμα χώριζε το πύργο σε 2 ορόφους. Η οροφή του 2ου ορόφου είναι λιθόκτιστη καμάρα από την οποία σώζεται το δυτικό ένα τρίτο περίπου.
Επί της καμάρας διαμορφώνεται το δώμα του πύργου από το οποίο σώζεται μικρό τμήμα. Σώζεται επίσης μικρό τμήμα του στηθαίου και μιας πολεμίστρας.

Η κατασκευή του τείχους και των πύργων δεν δείχνει ιδιαίτερα επιμελημένη. Έχουν χρησιμοποιηθεί λίθοι από τον λόφο και την περιοχή χωρίς μεγάλη κατεργασία και λάξευση, ενώ οι στρώσεις δεν διατηρούνται πάντα οριζόντιες. Εντύπωση προκαλεί η απουσία αρχαίου οικοδομικού υλικού σε δεύτερη χρήση αλλά και η απουσία ζωνών με τούβλα που είναι σταθερό χαρακτηριστικό των υστεροβυζαντινών κάστρων. Υπάρχουν πλινθία μόνο σε ένα τμήμα της τοιχοποιίας στο μεσοπύργιο τείχος του εξωτερικού περιβόλου.

Γενικά δίνεται η εντύπωση πως το κάστρο κατασκευάστηκε από συνεργείο με εμπειρία στη λιθοδομή, αλλά χωρίς ειδίκευση στα κάστρα. Παρ’ όλα αυτά η έδραση και η κατασκευή αποδείχτηκαν πιο ανθεκτικές σε σχέση με άλλα κάστρα.

Πηγές