Δεκάξι χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του Ρεθύμνου, στον οικισμό Μονοπάρι Βαρσαμόνερου, υπάρχει ένα απόκρημνο και απομονωμένο ύψωμα που περικυκλώνεται από ένα χείμαρρο. Το ύψωμα αυτό λέγεται Κάστελλος και επάνω του υπάρχει ένα κάστρο που Γενουάτες και Βενετσιάνοι ονόμαζαν Bonriparo (δηλ. ισχυρό φρούριο).
Από την ονομασία αυτή προέκυψε και το όνομα του χωριού, Μονοπάρι.

Ιστορία

Στη θέση προϋπήρχε Βυζαντινό φρούριο. Αυτό είναι φανερό από την τεχνοτροπία κατασκευής κάποιων σωζόμενων τμημάτων που ανήκει στην περίοδο των Κομνηνών (12ος αιώνας). Σύμφωνα με μία εκδοχή, εδώ ήταν ο πύργος των Μελισσηνών.
Πάντως δεν υπάρχουν αναφορές από ιστορικές πηγές της Κομνήνειας περιόδου. Στις αρχές του 13ου αιώνα, η οχύρωση αξιοποιήθηκε από τον Γενουάτη πειρατή Ερρίκο Πεσκατόρε. Ήταν ένα από 15 φρούρια που ο Πεσκατόρε (επαν)ίδρυσε σε όλη την Κρήτη για να εδραιώσει την κυριαρχία του.

Μετά την άλωση της Πόλης από τους Φράγκους το 1204 η Κρήτη παραχωρήθηκε σε έναν από τους αρχηγούς της Δ’ Σταυροφορίας, τον Βονιφάτιο τον Μομφερατικό, ο οποίος με τη σειρά του την πούλησε στους Ενετούς για 1000 ασημένια μάρκα (ή 5000 χρυσά δουκάτα).

Η Βενετία όμως ήταν τότε απασχολημένη με τις κτήσεις της στην Πελοπόννησο και το Αιγαίο και έτσι βρήκε ευκαιρία ο Γενουάτης Ερρίκο Πεσκατόρε (Pescatore) να καταλάβει μεγάλο μέρος της Κρήτης το 1206.

Ο Πεσκατόρε είχε τον τίτλο του κόμη της Μάλτας, αλλά ουσιαστικά ήταν πειρατής. Και βασικά ενεργούσε για λογαριασμό του παρά εξυπηρετούσε τα συμφέροντα της Δημοκρατίας της Γένοβας που πάντως τον βοήθησε όταν επενέβησαν οι Ενετοί. Για να εδραιώσει την κυριαρχία του ο Πεσκατόρε άρχισε να ενισχύει τις οχυρώσεις στα φρούρια του Χάνδακα, Ρεθύμνου, Σητείας και να χτίζει και άλλα σε άλλες στρατηγικές θέσεις.

Οι Ενετοί αντέδρασαν άμεσα στην παρουσία Γενοβέζων στο νησί με μια αποτυχημένη επέμβαση το 1207. Το 1209 γίνεται νέα εκστρατεία που διήρκεσε ως το 1211. Ο Πεσκατόρε τελικά αποχώρησε, αφού (σύμφωνα με μια φήμη) πληρώθηκε αδρά από τους Ενετούς.

Έτσι ξεκίνησε η περίοδος της ενετικής κυριαρχίας στην Κρήτη -και την περιοχή- που κράτησε μέχρι το 1645 όταν η περιοχή κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς.

Το φρούριο Bonriparo έγινε η αιτία να ξεσπάσει στη δυτική Κρήτη μια επανάσταση που σε όλες τις φάσεις της διήρκεσε 19 ολόκληρα χρόνια, από το 1217 μέχρι το 1236. Ήταν η επανάσταση των Σκορδίληδων και των Μελισσηνών, γνωστή και ως επανάσταση των “Δύο Συβρίτων”, επειδή τα στρατόπεδα των επαναστατών ήταν στις δύο ορεινές επαρχίες του Ρεθύμνου, στην Απάνω Σύβριτο (Αμάρι) και στην Κάτω Σύβριτο (Άγιος Βασίλειος).

Η αιτία για να ξεσπάσει αυτή η μεγάλη επανάσταση δόθηκε από μια ζωοκλοπή! Ο Καστελάνος του Bonriparo, Πέτρος Φιλικανέβος, κάποτε έκλεψε τα άλογα και τα πρόβατα που ανήκαν στην οικογένεια των Σκορδίληδων. Ο Ιωάννης Σκορδίλης διαμαρτυρήθηκε τότε πολύ έντονα στον Ενετό Δούκα Παύλο Κουρίνο. Ο Δούκας, όμως, που ήταν γνωστός για τις παρατυπίες και την εχθρική του συμπεριφορά στους ορθόδοξους Κρητικούς, αδιαφόρησε ή δε θέλησε να επαναφέρει στην τάξη τον καστελάνο. Τότε ο Σκορδίλης πήρε πίσω βίαια περισσότερα ζώα από όσα του είχαν κλέψει οι Βενετοί.

Το γεγονός αυτό αποτέλεσε την αρχή της μεγάλης επανάστασης με ορμητήριο τις δύο επαρχίες. Η επανάσταση γρήγορα πήρε διαστάσεις και κράτησε από το 1217 έως το 1236, με αποτέλεσμα να υποχωρήσουν οι Ενετοί και να αποδώσουν φέουδα και προνόμια ισονομίας στους επαναστάτες άρχοντες (Σκορδίληδες και Μελισσηνούς).

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Ο λόφος όπου είναι χτισμένο το φρούριο Μονοπάρι είναι εξαιρετικά οχυρή θέση. Περιβάλλεται από τη δυτική, νότια και ανατολική πλευρά από το χείμαρρο ο οποίος αγκαλιάζει το λόφο και σχηματίζει κάθετους απροσπέλαστους γκρεμούς από τις τρεις αυτές πλευρές.
Η μόνη προσβάσιμη πλαγιά είναι η βορεινή και σε αυτή μόνο υπάρχει οχύρωση.

Το τείχος έχει πάχος 2μ. Η τοιχοποιία του αποτελείται από αργολιθοδοµή με παρένθετες πλίνθες και ισχυρό κονίαμα με κουρασάνι. Στο χώρο κυριαρχεί τετράγωνος πύργος στο κέντρο περίπυ της οχύρωσης.
Αποτελείται από δύο ορόφους και διακρίνεται η βάση θόλου που στέγαζε το οικοδόμημα στηρίζοντας ταράτσα με επάλξεις. Μεγάλο μέρος της οροφής πάντως έχει καταρρεύσει.

Στο βόρειο τοίχο του πύργου ανοίγονται 4 βελοθυρίδες (δύο για κάθε πάτωμα). Η τοιχοποιία του πύργου είναι ενδεικτική της µεσοβυζαντινής οχυρωτικής τέχνης, με επάλληλες σειρές πλίνθων και εξωτερικό επίχρισµα, όπως φαίνεται καθαρά στην ανατολική του πλευρά. Ένα άλλο χαρακτηριστικό βυζαντινής τοιχοποιίας είναι η πλινθοπερίκλειστη τεχνική που παρατηρείται σε ολόκληρη την κατασκευή του πύργου. Στη βάση του πύργου υπάρχουν επεξεργασμένοι λίθοι μεγάλου μεγέθουςπου χρησιμεύουν για τη θεμελίωση και τη στη στήριξη του οικοδομήματος.

Στον περίβολο υπάρχουν και άλλοι πύργοι ενώ πάνω από την πύλη υπάρχει ένα σύμπλεγμα δύο πύργων.

Στο βορειοανατολικό άκρο του οχυρού φρουρίου στην άκρη του περιβόλου στέκεται σε ικανό ύψος τετράγωνο κτίριο με πάχος τοίχου 1,30µ. Άλλα κτίρια δεν σώζονται στο χώρο.

Πηγές