Ερείπια κάστρου και οικισμού πάνω από το χωριό Καλλιράχη της Θάσου σε έναν μυτερό βραχώδη λόφο με την ονομασία «Κακηράχη» ή «Μεταμόρφωση».
Πρόκειται για τον μεσαιωνικό οχυρωμένο οικισμό της Κακηράχης, για τον οποίον υπάρχουν αρκετές μαρτυρίες από ιστορικές πηγές.

Από το κάστρο ξεχωρίζει στην κορυφή ένας ερειπωμένος πύργος και ο ανακαινισμένος ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα. Τα υπόλοιπα χαλάσματα από τον εγκαταλελειμμένο από τον 18ο αι. οικισμό της Κακηράχης είναι σκορπισμένα στη βόρεια πλαγιά του λόφου.

Ιστορία

Ο οχυρωμένος οικισμός της Κακηράχης είναι γνωστός από τις ιστορικές πηγές. Οι αναφορές που υπάρχουν οδηγούν στο συμπέρασμα ότι χρονολογείται κατά την Υστεροβυζαντινή Περίοδο, από τον 14ο αιώνα και μετά. Συνέχισε να κατοικείται μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα.
Η Κακηράχη αναφέρεται σε αγιορείτικο έγραφο του 1394 σε σχέση με τα μετόχια της Μονής Παντοκράτορος του Αγίου Όρους (Actes du Pantocrator, αρ. 11,16,17). Το έτος αυτό, επειδή λόγω πυρκαγιάς στη Μονή Παντοκράτορα καταστράφηκαν χρυσόβουλλα, σιγίλια και άλλοι τίτλοι ιδιοκτησίας της μονής, οι μοναχοί ζήτησαν από τον αυτοκράτορα Μανουήλ Παλαιολόγο την έκδοση χρυσόβουλλου, που θα επικύρωνε τα δικαιώματα της μονής. Μετά από διασταύρωση των στοιχείων, ο αυτοκράτορας χορήγησε χρυσόβουλλο, όπου μεταξύ άλλων επικυρώνονται οι κτήσεις της μονής στο νησί: «...εις την Κακηράχην μονύδριον εις όνομα τιμώμενον των αγίων και θαυματουργών Αναργύρων μετά των αμπελίων, των χωραφίων, ελαιών τε και αμυγδαλών κατά την τοποθεσίαν την λεγομένην των Κελαδηνών.»

Στην αναφορά του για το νησί της Θάσου ο Ιταλός έμπορος και περιηγητής Κυριάκος της Αγκώνας (Ciriaco di Ancona), που την επισκέφθηκε στα 1444-45, όταν το νησί κατείχε ο Γενοβέζος ηγεμόνας της Λέσβου Δομήνικος Γατελούζος (Gattilusi), κατονομάζει τους οικισμούς: το Κάστρο (Neokastrum), τον Λιμένα, την Καλλιράχη (Calliarachium), την Παναγία (Anastasium), την Ποταμιά (Potamium) και τα Κοίνυρα (Chinarium). Το Κάστρο, ο Λιμένας και η Καλλιράχη περιγράφονται ως οχυρωμένοι οικισμοί. Είναι ενδιαφέρον ότι αποκαλεί τον οικισμό Καλλιράχη και όχι Κακηράχη παρόλο που το «Κακηράχη» αναφέρεται από μεταγενέστερες μαρτυρίες.

Από το 1455 ξεκινά η περίοδος της Τουρκοκρατίας για το νησί. Σε Οθωμανική απογραφή του 1519, ανάμεσα στους 5 οικισμούς της Θάσου αναφέρεται η Κακηράχη με 80 σπίτια.

To 1520-6 o Τούρκος ναύαρχος και χαρτογράφος Πίρι Ρέις σημειώνει τη Θάσο και τα τρία κάστρα της. Για την Κακηράχη αναφέρει: «Το τρίτο κάστρο, λέγεται Καγκιρί (Κακιρίτσι) είναι χτισμένο πάνω σ΄ένα μυτερό βράχο δυο μίλια μέσα στη στεριά στα δυτικά του νησιού. Η ακτή εμπρός από το κάστρο είναι λιμανάκι με ρηχά νερά. Οι άγκυρες όμως δεν πιάνουν καλά. Το μέρος είναι ανοιχτό. Ο άνεμος που φυσά από τον κόλπο Σίρος [Στρυμωνικός] ταράζει τα νερά. Έτσι, όσοι θέλουν να μπουν στο λιμάνι, πρέπει να χαμηλώσουν τα πανιά κι αυτός είναι ο μόνος τρόπος να σωθούν. Αν προχωρήσουν νοτιοδυτικά, θα δουν γκρεμούς. Εκεί σε μερικά σημεία υπάρχουν αραξοβόλια. Τα νερά είναι ρηχά και μπορούν να αράξουν τις μέρες που φυσά βορειοανατολικός άνεμος.»

Σε κατάστιχο του 1550 ο οικισμός έχει 102 σπίτια. Σε κατάστιχο του 1569-70, επί Σελήμ του Β΄, η Θάσος έχει 6 οικισμούς: (Λιμάν Χισάρ (Λιμένας) με 294 σπίτια, Μπουλγκάρ με 179, Καζαβίτι με 84, Kακηράχη με 153, Θεολόγος με 619, Γενί Χισάρ (Κάστρο) με 257.

Ο περιηγητής του 16ου αι. Franzesco Piacenza, επισκέφτηκε το 1587 τη Θάσο. Στο βιβλίο του «Τα περιφημότερα νησιά του κόσμου» του με εξαιρετικές χαλκογραφίες του Girolamo Porro, που εκδόθηκε στη Βενετία το 1688, κατά την διάρκεια του ΣΤ΄ Ενετοτουρκικού πολέμου (1684-1699), αναφέρει τα τρία γνωστά κάστρα, το Λιμένα, το Κάστρο και την Κακηράχη να έχουν πολλούς κατοίκους.
Σε Οθωμανικό κατάστιχο του 1601 η Κακηράχη αναφέρεται να έχει 136 σπίτια. Στο πρώτο τέταρτο του 17ου αιώνα και μέχρι τις παραμονές του Ε΄ Ενετοτουρκικού πολέμου (1645), επικρατεί μεγάλη ανασφάλεια στο Αιγαίο. Έτσι σύμφωνα με φορολογικό κατάστιχο του 1626/27 υπάρχει μείωση πληθυσμού στη Θάσο, και η Κακηράχη εμφανίζεται με 120 οικίες.
Ο M. Boschini που επισκέφτηκε πριν το 1658 το νησί, επαναλαμβάνει τις γνωστές πληροφορίες για πλούσιο νησί με τρεις οχυρωμένες πόλεις (Λιμένας, Κάστρο, Κακηράχη).
Το 1706, όταν ο Γάλλος Ιησουίτης Braconnier, ιδρυτής της ιεραποστολής των Ιησουϊτών της Θεσσαλονίκης, περιηγήθηκε τη Βόρεια Ελλάδα και τη Θάσο, αναφέρει ότι η Κακηράχη είχε 50 σπίτια από τα 120 που είχε το 1626/7. Η μείωση αυτή αποδίδεται στις πειρατικές επιδρομές. Ανάλογη μείωση υπήρξε και στους άλλους δύο οχυρωμένους οικισμούς.

Το 1740 ο οικισμός της Κακοράχης στον μυτερό βράχο εγκαταλείφθηκε. Οι κάτοικοι της μετακόμισαν σε χαμηλότερο υψόμετρο και ίδρυσαν το νέο χωριό στους πρόποδες του λόφου με εξωραϊσμένο όνομα: «Καλλιράχη».

Από τα επιφανειακά όστρακα που βρέθηκαν στον χώρο, τα περισσότερα ανήκουν σε αβαφή αγγεία. Ανάμεσα τους βρέθηκαν εμφιαλωμένα όστρακα με εγχάρακτο διάκοσμο που μπορούν να χρονολογηθούν στα υστεροβυζαντινά χρόνια (Δαδάκη-Giros, 1991).
Συνεπώς, όπως όλα δείχνουν, το κάστρο της Κακηράχης αποτελούσε έναν οχυρωμένο οικισμό που ιδρύθηκε την Υστεροβυζαντινή Περίοδο και συνέχισε να αποτελεί οχυρωμένο οικισμό-κάστρο και κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, μέχρι το 1740, όταν εγκαταλείφθηκε από τους κατοίκους της που ίδρυσαν τη σημερινή Καλλιράχη.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το ύψωμα αποτελεί φυσικό οχυρό αφού είναι απόκρημνο από όλες τις μεριές. Η κορυφή του αποτελούσε την ακρόπολη του μεσαιωνικού οικισμού της Κακηράχης και είχε περιμετρική οχύρωση, από την οποία σώζονται ελάχιστα ερείπια σήμερα.
Η περίμετρος της ακρόπολης είναι 150 μέτρα και το εμβαδόν περίπου 700 τ.μ. (με διαστάσεις 70✖10μ.).

Το μοναδικό βατό σημείο προσέγγισης για τον οχυρωμένο οικισμό ήταν από τη βορειοανατολική πλαγιά (φωτ.16) μέσω ενός ομαλού αυχένα που σχηματίζεται με γειτονικό ύψωμα.

Σε όλη τη βόρεια πλαγιά απλωνόταν ο οικισμός της Κακηράχης. Σήμερα διακρίνονται θεμέλια και ερείπια από τα κτίσματα του οικισμού.
Για την ανάβαση στην κορυφή από τον αυχένα υπάρχει λιθόστρωτο ελικοειδές μονοπάτι.
Στην κορυφή, το οχυρωματικό στοιχείο που δεσπόζει είναι ένας ογκώδης πύργος (φωτ.4,5) ο οποίος πιθανότατα προστάτευε την είσοδο του κάστρου. Πρόκειται για ορθογώνιο πύργο με πλάτος βόρειας πλευράς 7 μέτρα και μέγιστο ύψος 4 μέτρα. Η τειχοδομία του πύργου αποτελείται από αργολιθοδομή με συνδετικό κονίαμα μεταξύ των λίθων. Πρόκειται για ένα πύργο που έχει χτιστεί πάνω στο βραχώδες ανάγλυφο του εδάφους. Οι πλαϊνές πλευρές έχουν μήκος 3,5μ. και 2,5μ.

Την κορυφή περιέκλειε τείχος, το οποίο σήμερα είναι τελείως κατεστραμμένο. Σε κάποια σημεία μόνο διακρίνονται θεμέλια του τείχους. Τα πιο εμφανή τμήματα του τείχους βρίσκονται δίπλα στον πύργο.

Στη δυτική γωνία της κορυφής βρίσκεται η εκκλησία της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος. Πρόκειται για υστεροβυζαντινό ναό με μεταγενέστερες επισκευές/προσθήκες, στον οποίον υπάρχουν δύο εντοιχισμένες επιγραφές αριστερά και δεξιά της εισόδου (φωτ.14).

Η επιγραφή στα δεξιά (φωτ.15) είναι υστεροβυζαντινής περιόδου (έτος 1299) και γράφει:

ΑΝΗΓΕΡΘΗ Ο ΘΕΗΟC Κ
ΠΑΝΣΕΠΤΟC ΝΑΟC ΤΟΥ ΑΓ
Κ ΕΝ∆ΟΞΟΥ ΠΡΟΦΗΤΟΥ ΗΛΙΑ
∆ΙΑ CΗΝ∆ΡΟΜΗC ΚΕΞΟ∆ΟΥ ΠΑ
ΠΑΚΑΛΟΙΩΑΝΟΥ CΥΝ ΤΗC
ΑΥΤΟΝ ΧΟΡΑC
ΛΟΥΚΑC ∆Ε ΤΟΥΝΟ
ΜΑ ΕΚ Χ(Ρ)Υ(ΣΤΟΥ)ΠΟΛΗΝ ΗΚΟ∆Ο
ΜΗCΕ ΤΑΥΤΗC ΕΤΟΥC 1299

Το περίεργο με αυτή την επιγραφή είναι ότι αναφέρεται σε ανέγερση ναού αφιερωμένου στον Προφήτη Ηλία και όχι στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος. Αυτό μπορεί να σημαίνει είτε ότι η επιγραφή μεταφέρθηκε από κάποιο άλλο ναό του οικισμού είτε ότι στη θέση αυτή ανεγέρθη αρχικά ναός αφιερωμένος στον Προφ. Ηλία και κάποια στιγμή αργότερα άλλαξε και αφιερώθηκε στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος.
Ενδιαφέρουσα είναι και η πληροφορία που δίνει η επιγραφή ότι ο ναός ανηγέρθη με δαπάνες κάποιου πιστού από τη Χριστούπολη (που ήταν η βυζαντινή ονομασία της Καβάλας).

Η επιγραφή που υπάρχει αριστερά της εισόδου έχει ασβεστωθεί πολλές φορές και το μόνο που διακρίνεται είναι το τέλος του τελευταίου στίχου: 1882 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 20. Η χρονολογία αυτή προφανώς δεν αφορά την κατασκευή αλλά παλαιότερη ανακαίνιση του ναού .

Στο ανατολικό άκρο της κορυφής του λόφου, όπου και το ψηλότερο σημείο, βρισκόταν η δεξαμενή νερού (κινστέρνα) του κάστρου (φωτ.7,8). Αυτό που απομένει σήμερα είναι το δυτικό τοίχωμα της υδατοδεξαμενής που σώζεται σε ύψος 1 μέτρου και μήκος 4 μέτρων. Στο εσωτερικό του εναπομείναντος τοιχώματος διακρίνονται ίχνη από την επίστρωση υδραυλικού κονιάματος που στεγανοποιούσε τη δεξαμενή.

Ο οικισμός της μεσαιωνικής Κακηράχης απλωνόταν στη βόρεια πλαγιά του λόφου (φωτ.10). Ο μεγαλύτερος όγκος ερειπίων παρατηρείται στη βορειοανατολική πλευρά. Ανάμεσα στους λιθοσωρούς διακρίνονται θεμέλια μικρών δωματίων χτισμένων με ξερολιθιά και που ακολουθούν την κλίση του εδάφους. Επίσης σώζονται θεμέλια μικρού μονόχωρου ναϋδρίου.

Στην αρχή της απότομης νότιας πλαγιάς, αμέσως μετά την κορυφή, διακρίνονται αρκετά θεμέλια κτισμάτων σε χαμηλό ύψος (φωτ.12). Πιθανόν να υπήρχαν λιγοστές οικίες και σε αυτήν την πλευρά του λόφου.

Η προσέγγιση στο κάστρο:

Πηγές