Λιγοστά ερείπια ενός μεσαιωνικού κάστρου στο πλάτωμα της κορυφής ενός ψηλού και απόκρημνου λόφου με την ονομασία «Άγιος Δημήτριος», 3,5 χιλιόμετρα ανατολικά από το χωριό Θεολόγος της Θάσου.

Ιστορία

Η ιστορία του κάστρου είναι άγνωστη. Δεν αναφέρεται από καμία ιστορική πηγή.
Πιθανότατα η οχύρωση προστάτευε έναν οικισμό που δημιουργήθηκε –ίσως πρόχειρα – σε αυτό το σημείο και που χρησίμευε σαν καταφύγιο του πληθυσμού σε περιόδους έξαρσης της πειρατείας στο Βόρειο Αιγαίο, μετά τον 7ο αιώνα.

Η πιθανότερη εποχή ίδρυσης και λειτουργίας του κάστρου είναι η Υστεροβυζαντινή Περίοδος (13ος έως 15ος αι.).

Η περιοχή του Θεολόγου προσέφερε ασφάλεια διότι ήταν αθέατη και απομακρυσμένη από τη θάλασσα. Η αρχαιολογική υπηρεσία έχει εντοπίσει αρκετές βυζαντινές θέσεις. Συγκεκριμένα βρέθηκαν οικιστικές θέσεις με ναΰδρια στην ορεινή περιοχή του Θεολόγου, στις θέσεις Σταυρός, Άγιος Γεώργιος, Λευκιά, Λαρνάκι, Κεντριά, Μανταλούδι αλλά και κατά μήκος της ανατολικής πλευράς της ρεματιάς Θεολόγου, όπου τοποθετείται ο αρχικός οικισμός του χωριού. Οι περισσότερες από αυτές τις θέσεις ανήκουν στην Υστεροβυζαντινή Περίοδο και από αυτό συνάγεται ότι και το κάστρο είναι μάλλον της ίδιας εποχής.
Η παλιότερη αναφορά για το χωριό του Θεολόγου είναι από το 1287, όταν ο Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος με χρυσόβουλλο επικύρωσε την ιδιοκτησία των μετοχίων της Μονής Φιλοθέου (του Αγίου Όρους) στο νησί. Σε αυτό το έγγραφο αναφέρονται μετόχια και ναοί, χωρίς όμως να αναφέρεται κάποιος ναός του Αγίου Δημητρίου (υπενθυμίζεται ότι το ύψωμα ονομάζεται «Άγιος Δημήτριος»).
Το βυζαντινό ναΰδριο στο κάστρο από το οποίο σώζονται λίγα πράγματα (φωτ.10) και που πιθανότατα ήταν αφιερωμένο στον Άγιο Δημήτριο, τοποθετείται από την αρχαιολογική έρευνα στον 15ο αιώνα. Είναι ενδιαφέρον ότι και η κεντρική εκκλησία στον οικισμό του Θεολόγου είναι ο Άγιος Δημήτριος. Βέβαια, ο ναός αυτός ανεγέρθη αρκετά αργότερα, το 1803 και ο οικισμός του Θεολόγου στην σημερινή του θέση δημιουργήθηκε στις αρχές της Τουρκοκρατίας (τέλη 15ου-αρχές 16ου αι.).

Για την ιστορία, ο Ιταλός περιηγητής Κυριάκος της Αγκώνας (Ciriaco di Ancona) που επισκέφτηκε τη Θάσο το 1444-45, δηλαδή 10 χρόνια πριν παραδοθεί το νησί στους Τούρκους, αναφέρει τους εξής οικισμούς: το Κάστρο ως Neokastrum, τον Λιμένα, την Καλλιράχη (Calliarachium), την Παναγία (Anastasium), την Ποταμιά (Potamium) και τα Κοίνυρα (Chinarium).
Οι τρεις πρώτοι οικισμοί ήταν οχυρωμένοι, γεγονός το οποίο επιβεβαιώνεται και αρχαιολογικά, και συνέχισαν να αποτελούν τα τρία κάστρα του νησιού και κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας σύμφωνα με αναφορές από μεταγενέστερους περιηγητές. Για τον Θεολόγο δεν υπάρχει καμία μνεία από τον Κυριάκο της Αγκώνας. Αυτό σημαίνει ότι μέχρι τα μέσα του 15ου αιώνα το κάστρο Θεολόγου στον Άγιο Δημήτριο πρέπει να είχε εγκαταλειφθεί.
Σημειωτέον ότι παρόμοια περίπτωση είναι και ο άγνωστος οχυρωμένος οικισμός της νότιας Θάσου στην θέση Παλαιόκαστρο (ή Μέλισσα) στα Καλύβια που τοποθετείται στην Υστεροβυζαντινή Περίοδο, για τον οποίον επίσης δεν υπάρχει η παραμικρή μνεία από ιστορικές πηγές.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Από το κάστρο σώζονται ερείπια του οχυρωματικού περιβόλου και κάποια απομεινάρια από τον οικισμό. Το τείχος είναι κατεστραμμένο δημιουργώντας έναν συνεχή περιμετρικό λιθοσωρό μήκους 100 μέτρων. Η εικόνα που βλέπουμε σήμερα (Ιούλιος 2024) είναι λιθοσωροί που έχουν παραμείνει στην αρχική θέση του τείχους μαζί με σκόρπιες πέτρες που έχουν καταρρεύσει και έχουν κυλίσει στις απότομες πλαγιές του υψώματος.
Το τείχος είχε πάχος 1,60μ. και είχε συνδετικό κονίαμα στη λιθοδομή.
Κατά μήκος του τείχους υπήρχαν δύο τουλάχιστον κυκλικοί πύργοι: ένας στη βορειοανατολική γωνία που ήλεγχε την κοιλάδα των Κοινύρων και τη θαλάσσια περιοχή ανατολικά της Θάσου και ο έτερος στη βορειοδυτική γωνία που επόπτευε όλην την περιοχή του Θεολόγου στην ενδοχώρα.
Πιθανά ίχνη πύργου υπάρχουν και στο ανατολικό τείχος και ενός ακόμα στη νότια πλευρά.

Εντός του περιβόλου εντοπίζονται υπολείμματα τοίχων και θεμελίων από διάφορα κτίσματα (φωτ.8,9). Στο κέντρο του κάστρου ξεχωρίζει ορθογώνιο κτίσμα σε μικρό ύψος, το οποίο δεν αποκλείεται να είναι και μεταγενέστερο κτίσμα. Το πιο ενδιαφέρον όμως κτίσμα βρίσκεται πλάι στο ανατολικό τείχος. Πρόκειται για τα ερείπια ενός βυζαντινού μονόχωρου ναϋδρίου με πλακαρές πέτρες σε οριζόντιες στρώσεις και κονίαμα (φωτ.10). Από αυτό ξεχωρίζουν τα κυκλικά θεμέλια από το ιερό του ναού που εφάπτονται με το τείχος. Πολύ πιθανόν αυτός ο ναός να ήταν αφιερωμένος στον Άγιο Δημήτριο και να έδωσε το όνομα στο απόκρημνο ύψωμα.
Πύλη και κινστέρνα που πιθανότατα υπήρχαν στο κάστρο δεν σώζονται.

Πηγές