Στους νότιους πρόποδες της οροσειράς της Ροδόπης, βόρεια από το σημερινό χωριό Γρατινή, και στην ανατολική όχθη του ποταμού Πάτερμου έχουν εντοπιστεί ερείπια οχυρωμένου οικισμού, που ταυτίζεται με την βυζαντινή Γρατιανούπολη (σημερινή Γρατινή).
Η Γρατιανούπολη ή Γρατιανού ή Γρατζιανούς φαίνεται πως υπήρξε σημαντικό φρούριο και οικιστικό κέντρο της κεντρικής Ροδόπης και της ορεινής περιοχής της Θράκης, κατά το 13ο και 14ο αιώνα, ιδιαίτερα μετά την καταστροφή το 1206 της Μοσυνούπολης, που μέχρι τότε ήταν η πιο σημαντική πόλη της Ροδόπης.

Ιστορία

Η Γρατιανούπολις λογικά πρέπει να πήρε το όνομά της από τον αυτοκράτορα Γρατιανό (367-383). Δυστυχώς καμιά ιστορική πηγή δεν πιστοποιεί αυτή τη σύνδεση. Ξέρουμε ότι κάποια Γρατιανουπολιτών πόλις αντιπροσωπεύτηκε στη Σύνοδο του 431 από τον επίσκοπο Φιλαδέλφιο ή Φιλάδελφο. Όμως, η ταύτιση εκείνης της επισκοπής με τη συγκεκριμένη θρακική πόλη δεν είναι σίγουρη.

Τι σχέση είχε ο Γρατιανός με τη Ροδόπη; Καμία. Ο Γρατιανός ήταν αυτοκράτορας της δυτικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας με έδρα τη Ρώμη και για πολύ λίγο, μετά το 378 και το θάνατο του θείου του Ουάλη στη μάχη της Αδριανούπολης, υπήρξε ηγεμόνας ολόκληρης της αυτοκρατορίας. Ο Γρατιανός έκανε μία κίνηση που ήταν καθοριστική στη Βυζαντινή ιστορία: Διόρισε τον (Μέγα) Θεοδόσιο ύπαρχο του Ιλλυρικού με έδρα τη Θεσσαλονίκη και στη συνέχεια του παραχώρησε την ανατολική αυτοκρατορία. Αυτή η κίνηση, συν το γεγονός ότι ήταν ο πρώτος αυτοκράτορας που κατάργησε ειδωλολατρικές τελετές στη Ρώμη, δικαιολογεί ίσως την ίδρυση μιας πόλης στο όνομά του από τους Βυζαντινούς.

Δεν γνωρίζουμε πότε ιδρύθηκε η Γρατιανούπολη. Ο Προκόπιος, τον 6ο αιώνα, αναφέρει πόλη Γρατίανα στο Περί Πολέμων έργο του και Γρατιανή στο Υπέρ Πολέμων αλλά μάλλον πρόκειται για πόλη στη Μυσία, κοντά στο Δούναβη και δεν έχει σχέση με τη Θράκη. Δεν υπάρχει καμιά αναφορά τη Γρατιανούπολη από τη Μεσοβυζαντινή περίοδο. Την πρώτη μνεία σε ιστορική πηγή έχουμε από τον Βυζαντινό ιστορικό και Μεγάλο Λογοθέτη Γεωργιο Ακροπολίτη ο οποίος στο έργο του Χρονική Συγγραφή μας πληροφορεί ότι ο Δεσπότης της Ηπείρου Θεόδωρος Κομνηνός Δούκας απελευθέρωσε τη Γρατζιανού από τους Φράγκους μαζί με την Ξάνθεια και την Μοσυνούπολη (και ενώ είχε ήδη καταλάβει τη Θεσσαλονίκη). Αυτό συνέβη το 1224.

Επομένως η πόλη υπήρχε ήδη τον 13ο αιώνα.

Η Γρατιανούπολις πιθανόν να ήταν ένα από τα 15 κάστρα που ανακατασκεύασε στη Θράκη ο πρωτοστράτωρ Μιχαήλ Δούκας Γλαβάς Ταρχανειώτης την περίοδο 1304-1305.

Τον 14ο αιώνα, η Γρατιανούπολη εξελίχθηκε στην πιο σημαντική πόλη της Ροδόπης. Σε αυτό έπαιξε ρόλο η καταστροφή της Μοσυνούπολης το 1206 που από τότε παρήκμασε και τελικά εγκαταλείφθηκε.

Το 1327, κατά τον πρώτο Βυζαντινό εμφύλιο του 14ου αιώνα, ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος  Γ’ Παλαιολόγος, καθώς πορευόταν από το Διδυμότειχο προς τα δυτικά εναντίον των στρατευμάτων του παππού του Ανδρόνικου Β' Παλαιολόγου, συνάντησε τη μητέρα του Ξένη «εν Γρατζιάνου πόλει περί εκβολάς της Θράκης κειμένη». Το 1344, σε ένα χαρακτηριστικό επεισόδιο του δεύτερου βυζαντινού εμφυλίου του 14ου αι., ο Ιωάννης Καντακουζηνός κυρίευσε την «Γρατιανού πόλιν» με τη βοήθεια των φυλακισμένων του φρουρίου. Στη συνέχεια, ο Καντακουζηνός διόρισε το γιο του Ματθαίο άρχοντα της πόλης και της επαρχίας.

Ο Ματθαίος Καντακουζηνός παρέμεινε οικογενειακώς στην πόλη για αρκετά χρόνια μέχρι το 1355, όταν πολιορκήθηκε από τις δυνάμεις του Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγου που είχε επανέλθει στο θρόνο. Τελικά ο ήδη εκθρονισθείς Ιωάννης ΣΤ’ Καντακουζηνός συμφώνησε να παραχωρήσει όλες τις θρακικές πόλεις στον Ιωάννη Ε’ και έπεισε τον Ματθαίο να παραδώσει και τη Γρατιανούπολη.

Ο Ματθαίος Καντακουζηνός μετά από περιπέτειες κατέφυγε στο Μοριά και για ένα διάστημα, στο τέλος της ζωής του, υπήρξε Δεσπότης του Μυστρά (1380-1383).

Η Γρατιανούπολη κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς υπό τον Εβρενός, το 1361 ή 1363.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Η κάτοψη του έχει ακανόνιστο σχήμα και μήκος από B προς Ν μεγαλύτερο από 80μ. Η τοιχοδομία του, που φτάνει έως τα 4 μέτρα ύψος, αποτελείται από αργούς λίθους, κονίαμα, θραύσματα πλίνθων και ακατάστατη πλινθοδομή.

Το ανατολικό τείχος διαθέτει κυκλικό πύργο που σώζεται σε κάποιο ύψος, ενώ κοντά σε ένα νεότερο παρεκκλήσι βρέθηκε μία εξάγωνη ορθογώνια κινστέρνα (δεξαμενή), μεγάλων διαστάσεων με θολωτή οροφή.