Οι «Πύργοι Φισίνης» είναι ένα οχυρό αβέβαιης χρονολογίας κατασκευής στη νοτιοανατολική ακτή της Λήμνου.
Το μόνο που διακρίνεται από το κάστρο είναι τα ερείπια δύο πύργων, εξ ού και το όνομα. Υπάρχουν και άλλα ερείπια βέβαια, αλλά σε χαμηλό ύψος.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Το κάστρο βρίσκεται 1,5 βόρεια από το χωριό Φισίνη, στο πλάτωμα ενός υψώματος 300μ. από τη θάλασσα. Λίγο πιο νότια, περί τα 500 μέτρα, βρίσκεται ένας μικρός όρμος με αβαθή νερά που κάποτε, κατά τον Μεσαίωνα, ίσως να ήταν λιμάνι.

Πολύ κοντά, σε απόσταση 800μ. προς ΒΔ εντοπίζονται τα ερείπια ενός μεγαλύτερου και μάλλον νεώτερου μεσαιωνικού οικισμού, που στον Καστρολόγο τον ταυτίζουμε με το γνωστό από τους παλιούς χάρτες Κάστρο της Σκάλας.

Η περιοχή αυτή που περιλαμβάνει τα χωριά Φισίνη, Αγία Σοφία και Σκανδάλη ονομάζεται και σήμερα Σκάλα και οι κάτοικοι Σκαλιώτες. Στην περιοχή υπήρχαν και άλλοι οικισμοί που έχουν εγκαταλειφθεί και ερημώσει. Υπήρχε ο Αγιομάρνος (εκεί όπου τοποθετούμε τη Σκάλα), τα Γούδηλα (ίσως το “Tilo” στους παλιούς χάρτες) και ο Παρθενόμτος. Γενικά οι χέρσοι λόφοι γύρω από τα χωριά της Σκάλας είναι γεμάτοι από οικιστικά κατάλοιπα περασμένων εποχών.

Ιστορία

Το οχυρό των Πύργων Φισίνης ταυτίζεται από κάποιους με το μεσαιωνικό κάστρο της Σκάλας το οποίο απεικονίζεται σε παλιούς χάρτες. Η υπόθεση αυτή ενισχύεται από το γεγονός ότι υπάρχει ένας μικρός όρμος λίγο πιο νότια από το κάστρο στα 500μ. (ο οποίος όμως σήμερα με τίποτα δεν μπορεί να θεωρηθεί λιμάνι).

Αρκετοί χάρτες δείχνουν το κάστρο της Σκάλας στην ανατολική ακτή του νησιού που προφανώς (λόγω ονομασίας και λόγω θέσης) προστάτευε κάποιο λιμάνι. Ο Buondelmonti (1418) περιλαμβάνει το κάστρο στον χάρτη του χωρίς να το κατονομάζει. Ο Τούρκος ναύαρχος Πίρι Ρέις (1521) αναφέρει μόνο «τα ρηχά νερά γνωστά ως Iskele» και τα σημειώνει στο χάρτη του ως «Σκάλα-σιγλαρί: αβαθή της Σκάλας». Ως κάστρο τη σημειώνουν οι: Bordone (1528, La Schala), Rosaccio (1598, La Schala), Boschini (1658, La Stala), Piacenza (1680-85, La Scala), ανώνυμος (1685, La Scala), Dapper (1688, La Scala) και Coronelli (1696, La Scala).
Ο Ιταλός χαρτογράφος Φραντσέσκο Πιατσέντζα (Francesco Piacenza, 1637-1687) στο έργο του L’ Egeo redivivo («το Αναβιωμένο Αιγαίο» – Μόντενα, 1688) σημειώνει ότι στη Λήμνο υπήρχαν 7 κάστρα. Ένα από αυτά ήταν το κάστρο της Σκάλας.

Όμως, παρόλο που δεν αποκλείεται το κάστρο στους Πύργους Φισίνης να ήταν όντως το πλειστάκις χαρτογραφηθέν κάστρο της Σκάλας, στον Καστρολόγο πιστεύουμε ότι είναι πιο πιθανό το κάστρο της Σκάλας να ταυτίζεται με τον γειτονικό οχυρωμένο οικισμό στον παλιό Αγιομάρνο τον οποίο ονομάζουμε Κάστρο Σκάλας Φισίνης. Ο λόγος είναι ότι το κάστρο στους Πύργους είναι πολύ μικρό για να έχει υπάρξει σημαίνων οικισμός και κυρίως επειδή δεν φαίνεται να είναι της ενετικής/υστεροβυζαντινής/μεταβυζαντινής περιόδου αλλά πολύ παλαιότερο.

Η τεχνοτροπία κατασκευής του ανατολικού πύργου της οχύρωσης (που είναι το μόνο διατηρημένο στοιχείο της) δείχνει ότι ανήκει σε μια πρώιμη εποχή: είναι ίσως της Ύστερης Αρχαιότητας (Ρωμαϊκός ή Πρωτοβυζαντινός). Όπως φαίνεται από τη χρήση κονιάματος στην τοιχοποιία, ο πύργος επισκευάστηκε και ξαναχρησιμοποιήθκε και κατά τη Βυζαντινή Περίοδο. Σίγουρα δεν ανήκει στην Ενετική Περίοδο της Λήμνου (1207-1278) όπως ισχυρίζονται κάποιες διαδικτυακές πηγές. (Ο πύργος δεν έχει καμία ομοιότητα με τους ενετικούς πύργους του 13ου αιώνα.)

Τελικά, δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς χτίστηκε η οχύρωση στους Πύργους Φισίνης. Μάλλον υπήρχε από την Ύστερη Αρχαιότητα. Το μόνο βέβαιο είναι ότι χρησιμοποιήθηκε και κατά τη Βυζαντινή Περίοδο, άγνωστο από πότε μέχρι πότε.

Κατά την Υστεροβυζαντινή Περίοδο (13ος-14ος αι.) μάλλον παρέμεινε σε χρήση. Επί Τουρκοκρατίας εγκαταλείφθηκε και ερήμωσε νωρίς, διαφορετικά οι πύργοι θα μνημονεύονταν σε μοναστηριακά έγγραφα (η Λήμνος είναι γεμάτη μετόχια μονών του Αγίου Όρους και της Ι.Μ.Πάτμου).

Στα μέσα του 19ου αιώνα το κάστρο επισκέφθηκε βιαστικά ο Γερμανός ερευνητής Alexander Conze. Το βρήκε πάνω κάτω στην ίδια κατάσταση που είναι σήμερα. Το 1923, την περιοχή ερεύνησε μια ομάδα αρχαιολόγων της ιταλικής Σχολής Αθηνών υπό τον αρχαιολόγο Alessandro Della Seta που έκανε εκείνη την περίοδο ανασκαφές στην Πολιόχνη. Οι Ιταλοί ήταν αυτοί που έκαναν τη συσχέτιση (όχι ταύτιση) του κάστρου με τη μεσαιωνική Scala και επίσης διατύπωσαν την υπόθεση ότι στη θέση προυπήρχε ρωμαϊκό φρούριο ή έπαυλις (οι Ιταλοί εκείνης της εποχής είχαν την τάση να βρίσκουν παντού ρωμαϊκά κατάλοιπα...).
Από τότε δεν έχει γίνει καμιά άλλη σοβαρή αρχαιολογική έρευνα για τους Πύργους Φισίνης και τη γύρω περιοχή.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Ο οχυρωματικός περίβολος έχει παραλληλόγραμμο σχήμα με διαστάσεις 50✖55μ. Η επιφάνεια που περικλείει είναι 2,7 στρέμματα και η περίμετρος είναι περίπου 215μ.

Το ίχνος του οχυρωματικού περιβόλου είναι ορατό σε όλο σχεδόν το μήκος της περιμέτρου, αλλά διασώζεται σε χαμηλό ύψος (φωτ.13–το ΝΑ τείχος) και σε λιθοσωρούς. Έχουμε δε την υποψία ότι μέρος του περιβόλου κατά το παρελθόν ίσως να έχει επισκευασθεί πρόχειρα για να επαναχρησιμοποιηθεί ως μαντρί.

Στην τοιχοποιία των πύργων και του εξωτερικού περιβόλου έχει χρησιμοποιηθεί (λίγο) κονίαμα και γεμίσματα από μικρότερες πέτρες. Αυτό σημαίνει μεσαιωνική κατασκευή, αλλά η χρήση αυτών των στοιχείων μπορεί να έγινε στο πλαίσιο μεταγενέστερων τροποποιήσεων και επισκευών. Η αρχική κατασκευή δείχνει να είναι αρκετά παλιά, και ίσως να χρονολογείται από την Πρωτοβυζαντινή Περίοδο ή και πιο παλιά, από την Ύστερη Αρχαιότητα. Πάντως δεν μπορούμε να αποφανθούμε με βεβαιότητα για την περίοδο κατασκευής της οχύρωσης.

Ο ανατολικός πύργος (φωτ.6,7) σώζεται σε κάποιο ύψος και δείχνει να ήταν επιμελημένη κατασκευή. Οι διαστάσεις του είναι 8,70✖10,60μ. Το αρχικό ύψος του πρέπει να ξεπερνούσε τα 10μ. Ο δυτικός πύργος (φωτ.9,10), που βρίσκεται στο ψηλότερο σημείο, είναι ένας μεγάλος σωρός ερειπίων και δεν μπορούμε να βγάλουμε συμπεράσματα για το μέγεθος και την ποιότητα κατασκευής, όμως είναι λογικό να υποθέσουμε ότι ήταν παρόμοιος με τον ανατολικό πύργο.

Έχει ενδιαφέρον ότι ο Ιταλός αρχαιολόγος Doro Levi (που ήταν στην ομάδα του Della Seta) παρατήρησε ότι ο δυτικός πύργος περιβαλλόταν από τα θεμέλια ενός μεγάλου τετράγωνου κτιρίου με πλευρές μήκους 31μ. Σύμφωνα με τον ίδιο, το κτίριο αυτό ήταν προφανώς αρχαίο. Ονόμασε προπύλαιον τη μαρμάρινη βάση της εισόδου του κτιρίου, την οποία εντόπισε μπροστά από την ανατολική πλευρά του δυτικού πύργου. Σήμερα, ένας σωρός μαρμάρων καλυμμένος από θάμνους μπροστά από τον δυτικό πύργο (φωτ. 8) ίσως να είναι το προπύλαιον που είδε ο Ιταλός. Όσον αφορά το τετράγωνο κτίριο, σήμερα δεν είναι ευδιάκριτο, αλλά στο σημείο αυτό είναι πιθανότερο να υπήρχε κάποιος εσωτερικός οχυρωματικός περίβολος (κάτι σαν ακρόπολη του κάστρου μιάς και είναι το υψηλότερο σημείο) και όχι κτίριο (που θα ήταν περίεργο να περιέκλειε έναν τόσο μεγάλο πύργο εκτός αν δεν ήταν πύργος, αλλά κάτι άλλο, λ.χ. ναός).

Ο χώρος ανάμεσα στους δύο πύργους είναι γεμάτος λιθοσωρούς και δυσδιάκριτα θεμέλια κτισμάτων. Υπάρχουν επίσης θραύσματα από μαρμάρινα μέλη (αρχαίους κίονες κ.λπ.) κάποια από τα οποία έχουν ενσωματωθεί στα δύο ξωκλήσια που βρίσκονται κοντά στο κάστρο.

Στους πρόποδες του λόφου μια μεγάλη έκταση είναι καλυμμένη από σχετικά νεώτερα κτίσματα και μαντρότοιχους, της μεταβυζαντινής μάλλον περιόδου. Φαίνεται πως εδώ υπήρχε οικισμός (τα Γούδηλα;) και ίσως μοναστηριακά μετόχια. Όλη αυτή η έκταση (του κάστρου και του οικισμού) ήταν ήδη εγκαταλειμμένη και ερειπωμένη τον 19ο αιώνα.

Πηγές