Απομεινάρια μεσαιωνικού οχυρωμένου οικισμού σε παραθαλάσσια έκταση της νοτιοανατολικής Λήμνου.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Η οχύρωση βρίσκεται 2,5 χλμ. βόρεια από το χωριό Φισίνη και 1 χλμ. ανατολικά από το χωριό Αγία Σοφία της νοτιοανατολικής Λήμνου. Απέχει 200μ. από την ακτή και βρίσκεται σε ένα ελαφρά υπερυψωμένο πλάτωμα – 35μ. από την επιφάνεια της θάλασσας.

Στο παρελθόν ήταν κοντά σε ένα σημαντικό φυσικό λιμάνι, τη «Σκάλα». Το λιμάνι αυτό δεν υπάρχει πια, και στη θέση του είναι ένας μικρός όρμος με αβαθή νερά που δεν προσφέρει δυνατότητες ελλιμενισμού.

Τα νεώτερα χρόνια, ο μεσαιωνικός οικισμός της Σκάλας πήρε το όνομα «Αγιομάρνος» (από το Άγιος Μαρίνος). Κατοικούνταν μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα.

Πολύ κοντά, σε απόσταση 800μ. προς ΝΑ εντοπίζονται τα ερείπια μιας άλλης μεσαιωνικής οχύρωσης με την επωνυμία «Πύργοι Φισίνης».

Η περιοχή αυτή που περιλαμβάνει τα χωριά Φισίνη, Αγία Σοφία και Σκανδάλη ονομάζεται και σήμερα Σκάλα και οι κάτοικοι Σκαλιώτες. Στην περιοχή υπήρχαν και άλλοι οικισμοί που δεν υπάρχουν πια. Εκτός από τον Αγιομάρνο υπήρχαν τα Γούδηλα (ίσως το “Tilo” στους παλιούς χάρτες) και ο Παρθενόμτος. Γενικά οι χέρσοι λόφοι γύρω από τα χωριά της Σκάλας είναι γεμάτοι από οικιστικά κατάλοιπα περασμένων εποχών.

Ιστορία

Ο Ιταλός χαρτογράφος Φραντσέσκο Πιατσέντζα (Francesco Piacenza, 1637-1687) στο έργο του L'Egeo redivivo («το Αναβιωμένο Αιγαίο» – Μόντενα, 1688) σημειώνει ότι στη Λήμνο υπήρχαν 7 κάστρα. Ένα από αυτά ήταν το κάστρο της Σκάλας. Δεν γνωρίζουμε αν ήταν σημαντικό κάστρο εκείνη την εποχή, σήμερα πάντως είναι το καλύτερα σωζόμενο κάστρο της Λήμνου μετά από αυτό της Μύρινας (υπολειπόμενο βέβαια κατά πολύ ως προς τη φωτογένεια).

Η μεγάλη έκταση της οχύρωσης και η συνεχής κατοίκηση μέχρι τον 20ο αιώνα δείχνουν ότι δεν ήταν ένα απλό κάστρο αλλά ολόκληρος οικισμός.

Η Σκάλα αναφέρεται για πρώτη φορά σε έγγραφο του 1362, όταν κάποιος Μιχαήλ Γεράκης δώρισε το εκεί ιδιόκτητο μονύδριο του Ιωάννη Πρόδρομου στη Μονή Κουτλουμουσίου του Αγίου Όρους: «...μετά του πλησίον αυτού οικήματος και του σύνεγγυς του πύργου ετέρου οικήματος του εις αποθήκην χρησιμεύοντος.».

Όλοι σχεδόν οι περιηγητές και χαρτογράφοι που ασχολήθηκαν με τη Λήμνο –και ήταν αρκετοί– σημειώνουν τη Σκάλα ως καστροπολιτεία ή λιμάνι στις ανατολικές ακτές της Λήμνου.
Ο Buondelmonti (1418) περιλαμβάνει το κάστρο στον χάρτη του, χωρίς να το κατονομάζει. Ο Τούρκος ναύαρχος Πίρι Ρέις (1521) αναφέρει μόνο «τα αβαθή νερά γνωστά ως Iskele» και τα σημειώνει στο χάρτη του ως «Σκάλα-σιγλαρί: αβαθή της Σκάλας». Ως κάστρο τη σημειώνουν οι: Bordone (1528, La Schala), Rosaccio (1598, La Schala), Boschini (1658, La Stala), Piacenza (1680-85, La Scala), ανώνυμος (1685, La Scala), Dapper (1688, La Scala) και Coronelli (1696, La Scala).

Ταύτιση του Κάστρου της Σκάλας

Τούτων όλων λεχθέντων, πρέπει να σημειώσουμε ότι δεν είναι βέβαιο ότι το συγκεκριμένο κάστρο που παρουσιάζεται στην παρούσα σελίδα ταυτίζεται με το γνωστό από τις ιστορικές πηγές κάστρο της Σκάλας. Κάποιοι πιστεύουν ότι η μεσαιωνική Σκάλα ήταν λίγο πιο δίπλα, στους Πύργους Φισίνης. Το σίγουρο είναι ότι υπήρχε πράγματι στη θέση αυτή, στον Αγιομάρνο, κάποιος οχυρωμένος μεσαιωνικός οικισμός, όπως είναι πρόδηλο από το μεγάλο και σχετικά ισχυρό τείχος που τον περιβάλλει.

Μια άλλη αβεβαιότητα σχετικά με το κάστρο της Σκάλας είναι αν πράγματι το μεσαιωνικό λιμάνι της Σκάλας βρισκόταν εκεί κοντά. Εκτός από το γεγονός ότι δεν υπάρχει σήμερα κανένας όρμος κατάλληλος για ελλιμενισμό, ένα άλλο στοιχείο που γεννά αμφιβολίες είναι ότι οι παλιοί χάρτες δείχνουν κατά κανόνα τη Scala αρκετά βορειότερα στην ανατολική πλευρά της Λήμνου, όπου υπάρχουν πιο φιλόξενοι όρμοι. Βέβαια, ο αντίλογος στην εκδοχή ότι η Σκάλα ήταν πιο βόρεια είναι ότι το τοπωνύμιο επιβιώνει στην περιοχή της Φισίνης και όχι αλλού. Και επιπλέον δεν έχουν εντοπιστεί ερείπια κάστρου σε άλλη θέση στην ανατολική πλευρά, ενώ στη Φισίνη έχουμε να διαλέξουμε ανάμεσα σε δύο οχυρωμένες θέσεις.

Λαμβάνοντας υπόψη όλες αυτές τις επιφυλάξεις, στον Καστρολόγο πιστεύουμε ότι, τελικά, το πιθανότερο είναι ότι το κάστρο της Σκάλας ήταν πράγματι στο σημείο αυτό ανατολικά της Αγίας Σοφίας, στον παλιό Αγιομάρνο. Η θέση στους Πύργους Φισίνης είναι λιγότερο πιθανή γιατί είναι αρκετά μικρότερη οχύρωση, πιο ευάλωτη, μάλλον παλιότερη και δεν θυμίζει καθόλου λιμενόκαστρο.

Όσον αφορά τη χρονολογία κατασκευής του κάστρου της Σκάλας Φισίνης, δεν αποκλείεται να χρονολογείται όντως από την περίοδο της Ενετοκρατίας (1207-1278), αλλά καθώς δεν έχουμε πολλές πληροφορίες θα πρέπει να διευρύνουμε την πιθανολογούμενη περίοδο και να την τοποθετήσουμε στον 13ο-14ο αιώνα.

Όπως προαναφέρθηκε, ο οικισμός με την ονομασία «Αγιομάρνος» κατοικούνταν μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα. Σήμερα στο υψηλότερο σημείο υπάρχει ένα σύγχρονο παρεκκλήσι (στη θέση παλιότερου) αφιερωμένο στον Άγιο Μαρίνο.

Με βάση τη θεωρία που υιοθετούμε, κάποια στιγμή ο οικισμός μετονομάστηκε σε «Άγιο Μαρίνο» –και εκ παραφθοράς «Αγιομάρνο»– και το «Σκάλα» ξεχάστηκε όταν έπαψε, λόγω γεωμορφολογικών μεταβολών, να υπάρχει το λιμάνι.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Ο οχυρωματικός περίβολος έχει περίμετρο 420 μέτρα περίπου και περικλείει μια έκταση 9 στρεμμάτων. Τα τείχη σώζονται σε όλο σχεδόν το μήκος αλλά όχι σε μεγάλο ύψος (φωτ. 3,4).
Ήταν σχετικά ισχυρό τείχος (δεν ήταν δηλαδή απλός μαντρότοιχος ή κάτι σαν μπαρμπακάς που συναντούμε στα μεταβυζαντινά μετόχια).
Η τεχνοτροπία κατασκευής του τείχους, παρόλο που δεν έχει χρησιμοποιηθεί συνδετικό κονίαμα, δείχνει ότι κατασκευάστηκε κατά τον Μεσαίωνα. Δεν είναι αρχαίο ούτε της Τουρκοκρατίας. Χαρακτηρίζουμε την οχύρωση υστεροβυζαντινή με πιο πιθανό χρόνο κατασκευής τον 13ο ή 14ο αιώνα χωρίς να αποκλείεται να είναι και λίγο παλαιότερη.

Εφαπτόμενος στη δυτική πλευρά της οχύρωσης, εξωτερικά στο ψηλότερο σημείο, υπάρχει ένας πρόσθετος περίβολος που καλύπτει μια έκταση 1,5 στρέμματος. Στο εσωτερικό του υπάρχουν ερείπια κτισμάτων από τα οποία το ένα ήταν μάλλον εκκλησία και το άλλο μάλλον πύργος (φωτ. 5,6). Το συγκρότημα αυτό φαίνεται πως ήταν μεταγενέστερη προσθήκη και ίσως να ήταν μετόχι κάποιου μοναστηριού.

Πηγές