Εκτεταμένα ερείπια οχύρωσης στην ακατοίκητη νησίδα «Πρώτη» στο νότιο Ιόνιο, στα ανοιχτά του χωριού Μαραθόπολη Τριφυλίας, στη Μεσσηνία. Η οχύρωση περιέκλειε αρχαίο οικισμό και ήταν σε χρήση για πολλούς αιώνες, μέχρι το τέλος του Μεσαίωνα.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Η οχύρωση βρίσκεται στο νότια τμήμα του νησιού, σε ένα υπερυψωμένο πλάτωμα, 60 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας. Εκεί είναι το πιο στενό σημείο της Πρώτης με άμεση εποπτεία και πρόσβαση σε δύο μικρά λιμανάκια – το ένα στη δυτική ακτή και το άλλο στην ανατολική. Τα λιμανάκια είναι πολύ μικρά, αλλά η ύπαρξή τους και το γεγονός ότι τα παλιά πλοία μπορούσαν πολύ γρήγορα να περιπλεύσουν το μικρό νησί και να βρεθούν στην εκάστοτε υπήνεμη πλευρά, έκανε το νησί κατάλληλο για αγκυροβόλιο. Στη δυτική πλευρά το αγκυροβόλιο είναι μεγαλύτερο αλλά όχι προστατευμένο από νότια και δυτικά.

Το Όνομα του Κάστρου

Το όνομα του νησιού μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι η νησίδα «πρώτη οράται υπό των μακρόθεν προς Πελοπόννησον πλεόντων», όπως λέει ο ερευνητής Γεώργιος Παπανδρέου (1902).
Μια άλλη εξήγηση είναι ότι η ονομασία προέρχεται από τον αρχαίο δαίμονα Πρωτέα. Συνήθως πρέπει να είμαστε πολύ επιφυλακτικοί με τοπικά ονόματα που διεκδικούν καταγωγή από αρχαίους ή μυθικούς ήρωες. Εδώ όμως, η μυθολογική προέλευση είναι εξαιρετικά πιθανή, δεδομένου ότι οι συνηθέστερες απεικονίσεις του Πρωτέα τον δείχνουν με ουρά φιδιού. Και η νησίδα, πράγματι, έχει σχήμα ερπετού με ουρά.
Το όνομα «Πρώτη» υπήρχε από την αρχαιότητα. Αργότερα διάφορες πηγές και πορτολάνοι του ύστερου Μεσαίωνα σημειώνουν το νησί με ονόματα όπως Prothi, Prothis, Prondano, και άλλα παρόμοια που προέρχονται από την αρχαία ονομασία.

Σημειωτέον ότι στον Καστρολόγο δεν διατηρούμε τον τίτλο «Ακρόπολη Πρώτης» όπως συνήθως αναφέρεται η οχύρωση. Ο όρος «ακρόπολη» είναι λίγο υπερβολικός και ανακριβής στη συγκεκριμένη περίπτωση, γιατί δεν έχουμε να κάνουμε ούτε με μυκηναϊκή ακρόπολη ούτε με φρούριο αρχαίου πολίσματος. Πρόκειται για οχύρωση μικρού οικισμού και ίσως να υπήρξε και αρχαίο φρούριο, αλλά δεν θα την χαρακτηρίσουμε ακρόπολη.

Ιστορία

Το νησί Πρώτη είναι ακατοίκητο σήμερα, αλλά μέχρι το σχετικά πρόσφατο παρελθόν κατοικείτο. Μέχρι την απογραφή του 2001 αναφέρονταν ελάχιστοι κάτοικοι, που μάλλον αφορούσαν ψαράδες ή ίσως μοναχούς στο μοναστήρι της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Πιο παλιά, φαίνεται πως υπήρχαν περισσότεροι κάτοικοι που κατοικούσαν σε ένα οικισμό μέσα και κάτω από αυτό που αποκαλούμε εδώ «Οχύρωση Πρώτης».

Τα λιμανάκια της Πρώτης ήταν σίγουρα σε χρήση – αν μη τι άλλο σαν καταφύγιο – κατά την αρχαιότητα και τη Βυζαντινή περίοδο. Αυτό αποδεικνύεται από 30 περίπου επιγραφές σκαλισμένες στα βράχια της ακτής με ευχές για καλό και ασφαλές ταξίδι, που ανήκουν στη μετακλασική, ρωμαϊκή και βυζαντινή εποχή. Μερικές απ' αυτές: «Εύπλοια τώ Ει...νέω τω Εφεσίω τω Ερμη θεω», «Ευπλοια σοι ευτυχή(ς) Διόσκουροι Σμυρναίοι», «Ευπλοιά σοι ευτυχή αυρά(ν) ην φέρω ημιν».

Η Πρώτη μνημονεύεται από τον Θουκυδίδη, ο οποίος αναφέρει ότι εκεί βρήκε καταφύγιο, λόγω κακοκαιρίας, ο αθηναϊκός στόλος του Δημοσθένη (του Αθηναίου στρατηγού, όχι του ρήτορα), πριν πολιορκήσει στη νήσο Σφακτηρία τους Σπαρτιάτες. Αυτά συνέβησαν περί το 425 π.Χ. σε ένα από τα πιο χαρακτηριστικά επεισόδια του Πελοποννησιακού πολέμου.

Η Πρώτη αναφέρεται και από τον Στράβωνα. Η επόμενη αναφορά από ιστορική πηγή είναι επί Φραγκοκρατίας, το 1361, όταν περιλαμβάνεται στη λίστα του Nicolas de Boyano προς την Μαρία των Βουρβόνων, χήρα του Ροβέρτου του Τάραντα, όπου απογράφονται οι κτήσεις της πριγκίπισσας στην Πελοπόννησο.

Λίγο αργότερα, η Prothi είναι ανάμεσα στα φέουδα που παραχώρησε –στα χαρτιά– ο Αμεδέος της Σαβοΐας (Amédée de Savoie) στον πλούσιο Έλληνα υποστηρικτή του Ιωάννη Λάσκαρι Καλόφερο, με έγγραφο του 1387. Ο εν λόγω Αμεδέος ήταν εγγονός του Φιλίππου, πρίγκιπα της Αχαΐας και τρίτου συζύγου της Ισαβέλας Βιλλεαρδουίνου και προσπαθούσε να κατοχυρώσει τον κληρονομικό του τίτλο του Πρίγκιπα της Αχαΐας μοιράζοντας φέουδα που δεν είχε.

Τον 17ο αιώνα ο Τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεπή κάνει μια σύντομη μνεία στην Πρώτη γράφοντας ότι η νήσος που οι Φράγκοι αποκαλούν Pradana κατοικείται.

Στο διαδίκτυο υπάρχουν αναφορές ότι το νησί ήταν παλιά λημέρι πειρατών. Δεν αποκλείεται, αλλά μάλλον όχι. Η Πρώτη έχει κάποια επιχειρησιακά μειονεκτήματα (για πειρατές): δεν είναι καλός κρυψώνας, είναι πολύ κοντά στην ακτή, τα λιμάνια δεν είναι κατάλληλα για μακρά διαμονή, είναι πολύ κοντά σε ισχυρά κάστρα και δεν έχει νερό. Ίσως περιστασιακά μόνο να ήταν ορμητήριο πειρατών, πριν από κάποια επιδρομή.

Εξ όσων γνωρίζουμε η οχύρωση στην Πρώτη δεν έχει γίνει ποτέ αντικείμενο αρχαιολογικής έρευνας, παρόλο που θα μπορούσε να κρύβει ενδιαφέροντα ευρήματα. Από την μορφή των ερειπίων και τις ελάχιστες αναφορές από τις πηγές, μπορούμε να υποθέσουμε χωρίς απόλυτη βεβαιότητα τα εξής:
Στην Πρώτη υπήρχε από την αρχαιότητα ένας οικισμός που προστατευόταν από οχύρωση. Ο οικισμός συνέχισε να κατοικείται –ίσως όχι συνεχόμενα και σίγουρα όχι από μεγάλο πληθυσμό. Επί Φραγκοκρατίας υπήρχε οικισμός τον οποίο συνέχιζε να προστατεύει η αρχαία οχύρωση με κάποιες πρόχειρες προσθήκες. (Πάντως οι φράγκικες αναφορές πιο πάνω δεν κάνουν λόγο για κάστρο, μόνο για οικισμό). Τους πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας η κατοίκηση συνεχίστηκε με τον πληθυσμό να φθίνει συνεχώς.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Η οχύρωση της Πρώτης, που στην αρχική της μορφή είχε μήκος γύρω στα 500 μέτρα, περικλείει μια έκταση 12 στρεμμάτων.

Η βορειοδυτική πλευρά είναι απόκρημνη και εκεί σώζονται ελάχιστα ίχνη τειχών (ίσως να μην ήταν πλήρως τειχισμένη). Στα υπόλοιπα τμήματα σώζονται τα τείχη σε όλο το μήκος, σε χαμηλό ύψος. Σε κάποια σημεία το σωζόμενο ύψος φτάνει τα 3 μέτρα.
Η κατασκευή των τειχών είναι από κατεργασμένους λίθους ποικίλων διαστάσεων χωρίς συνδετικό κονίαμα. Η λιθοδομή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ισοδομική σε ορισμένα σημεία μόνο, προφανώς στα παλιότερα τμήματα της οχύρωσης.

Στο εσωτερικό, ο Παπανδρέου αναφέρει την ύπαρξη στέρνας. Σημειωτέον ότι το νησί είναι τελείως άνυδρο. Δεν υπάρχουν καθόλου πηγές (αν και δεν αποκλείεται να υπήρχαν παλαιότερα).
Στην πλαγιά νότια και νοτιοανατολικά από την ακρόπολη υπάρχουν ίχνη οικισμού.

Η «ακρόπολη» χωρίζεται σε δύο μέρη από ένα τείχος στη μέση. Το βορειοανατολικό που είναι λίγο μεγαλύτερο και το νοτιοδυτικό που είναι χαμηλότερο.

Λίγο πιο βόρεια από την οχύρωση σχηματίζονται δύο φυσικοί ορμίσκοι αρκετά κλειστοί, αλλά όχι παντός καιρού ούτε μεγάλης χωρητικότητας.

Στο νησί υπάρχει και το μοναστήρι της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (σε καλή κατάσταση) που αν δεν κάνουμε λάθος είναι κλειστό όλο τον χρόνο εκτός από το δεκαπενταύγουστο. Εικάζεται ότι είναι κτισμένο στη θέση παλιότερου μοναστηριού ή εκκλησίας.

Στην ανατολική ακτή, πάνω από το εκεί λιμανάκι και έξω από την κυρίως οχύρωση, υπάρχει βραχώδης χερσονησίδα στη βάση της οποίας διακρίνονται τα θεμέλια αρχαίου κυκλικού πύργου χτισμένου με το ισοδομικό σύστημα. Το μέσο σωζόμενο ύψος είναι περίπου 1.5 μέτρο. Η αρχική εξωτερική διάμετρος φαίνεται πως ήταν περί τα 10 μέτρα. Προφανώς ο πύργος υπήρχε εκεί για την προστασία του λιμανιού, και αν κρίνουμε από το μέγεθος της βάσης του, ήταν ένας ογκώδης πύργος. Η λιθοδομή του φαίνεται πιο επιμελημένη και μάλλον παλαιότερη από αυτήν της κυρίως οχύρωσης.

Πηγές