Ερείπια κάστρου στην άκρη του οικισμού Καστρί Λουτρό στα παράλια του νομού Λάρισας, κοντά στα σύνορα με τον νομό Πιερίας.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Το κάστρο βρίσκεται ανάμεσα στους υδάτινους βραχίονες που σχηματίζονται στο Δέλτα του Πηνειού. Απέχει 550 μέτρα από τη θάλασσα.

Ο Πηνειός ποταμός μετά την έξοδό του από την κοιλάδα των Τεμπών μεταβάλλει συχνά στο πέρασμα των αιώνων την κοίτη του σχηματίζοντας μαιάνδρους, δευτερεύοντα ποταμάκια και στάσιμα νερά, πριν καταλήξει στη θάλασσα. Οι πλημμύρες και οι συνακόλουθες προσχώσεις μετατοπίζουν επίσης συχνά την κυρία κοίτη του ποταμού.

Γι’ αυτό είναι σίγουρο ότι παλιότερα το κάστρο θα ήταν πολύ πιο κοντά στη θάλασσα (πρέπει να ήταν ένα σχεδόν επιθαλάσσιο φρούριο, ίσως λιμενόκαστρο) ενώ είναι πολύ πιθανό να ήταν πάνω στην παλιά κοίτη του ποταμού (και όχι όπως τώρα αποκομμένο στην άκρη του βάλτου).

Η ευρύτερη περιοχή του Δέλτα υπήρξε παλαιότερα πυκνά δασωμένη, γεγονός που ενίσχυε την άμυνά της, ενώ σήμερα η άναρχη δόμηση στην παραθαλάσσια ζώνη και οι γεωργικές καλλιέργειες στα ενδότερα έχουν αλλάξει εντελώς το τοπίο. Αυτό το ελώδες πυκνό δάσος είχε διατηρηθεί μέχρι τη δεκαετία του 1950.

Υπάρχει η υποψία ότι τμήματα των καναλιών που είναι κοντά και γύρω από το κάστρο μπορεί να ήταν τεχνητά. Τα κανάλια χρησίμευαν αφενός σαν τάφρος του κάστρου και αφετέρου σαν ιχθυοτροφεία.

Οι λόγοι για την επιλογή της θέσης για τη δημιουργία κάστρου, πέρα από τη φυσική προστασία που εξασφάλιζε το πυκνό δάσος και ο βάλτος, ήταν:
1) Η προστασία του λιμανιού (που μάλλον υπήρχε εκεί –όπως δείχνουν παλιοί χάρτες– αλλά εξαφανίστηκε από τις προσχώσεις).
2) Ο έλεγχος της εισόδου στον ποταμό Πηνειό (που παλιά πρέπει να ήταν πλωτός σε μεγάλο μήκος για τα πλωτά μέσα της εποχής).
3) Ο έλεγχος της κύριας οδικής αρτηρίας από τη Μακεδονία προς τη Θεσσαλία και τη Νότια Ελλάδα που περνούσε πολύ κοντά από το κάστρο (που συμπίπτει πάνω κάτω με την παλιά εθνική οδό). Όλη η δίοδος από τον Πλαταμώνα μέχρι τη νότια έξοδο των Τεμπών ήταν μια κλεισούρα που είχε ανέκαθεν μεγάλη στρατηγική σημασία. Το Καστρί υπήρξε κάποτε μέρος του συστήματος ελέγχου αυτής της Κλεισούρας.

Μια ακόμα λεπτομέρεια για τη συγκεκριμένη τοποθεσία, που ίσως έχει σημασία για την πιο πρόσφατη χρήση του κάστρου: Το σημείο βρισκόταν στην ανατολική απόληξη της ελληνοτουρκικής μεθορίου της περιόδου 1881-1912. Το κάστρο ήταν λίγα μέτρα πιο νότια από τα σύνορα (επί Ελληνικού εδάφους) πριν το 1897, και λίγα μέτρα πιο βόρεια από τα σύνορα (επί Τουρκικού εδάφους) μεταξύ 1897-1912. Το γεγονός αυτό μας είχε οδηγήσει στην υπόθεση ότι το κάστρο ίσως είχε χρησιμοποιηθεί σαν συνοριακό φυλάκιο εκείνης της περιόδου (υπήρχε τότε ένα πυκνό δίκτυο και από τις δύο πλευρές), αλλά τελικά δεν φαίνεται να ισχύει κάτι τέτοιο.

Το Όνομα του Κάστρου

Δεν ξέρουμε τη βυζαντινή ονομασία του κάστρου. Δεν είναι ξεκάθαρο από τις βυζαντινές πηγές αν υπήρχε κάστρο ή οικισμός σε αυτό το σημείο. Η ονομασία «Καστρί» για την περιοχή μάλλον είναι των νεώτερων χρόνων, αλλά χρησιμοποιείται τουλάχιστον από τον 19ο αιώνα. Δεν αποκλείεται και στη Βυζαντινή περίοδο να λεγόταν «Καστρίον». (Δεν το γνωρίζουμε.) Πολύ κοντά υπήρχε –εξακριβωμένα– και ένα άλλο Καστρίον, το Καστρί Αγιάς.
Ας σημειωθεί ότι όλως παραδόξως η ονομασία «Καστρίον» δεν ήταν γενικής χρήσεως στα Βυζαντινά χρόνια. Συνήθως χρησιμοποιόταν ο όρος «Καστέλλιον» σαν generic ονομασία για κάστρα.

Ο επίσημος χάρτης της μεθοριακής γραμμής του 1881 αναγράφει την ονομασία Καστρί για τον οικισμό, που σίγουρα πήρε το όνομά του από το συγκεκριμένο κάστρο που τότε ήταν σε πολύ καλύτερη κατάσταση. Αυτός ο χάρτης είναι ο μοναδικός που αναγράφει ξεχωριστά και την ονομασία Λουτρό, πολύ κοντά στο Καστρί. Προφανώς στο Λουτρό υπήρχε παλιό Οθωμανικό ή Βυζαντινό λουτρό που δεν σώζεται. Και προφανώς η σύγχρονή ονομασία του οικισμού Καστρί Λουτρό προέρχεται από τον συγκερασμό των δύο πλησιόχωρων τοπωνυμίων του τέλους του 19ου αιώνα.

Ιστορία

Δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα πότε κτίστηκε το κάστρο ούτε ξέρουμε κάτι άλλο για την ιστορία του. Ένα «Καστρίον» στην περιοχή των Τεμπών, που αναφέρεται στο έργο του 14ου αιώνα Ιστορίαι του Ιωάννη Καντακουζηνού, μάλλον δεν μπορεί να ταυτιστεί με το συγκεκριμένο κάστρο.

Δεν έχουμε λοιπόν καμιά πληροφορία από ιστορικές πηγές για το κάστρο στο Καστρί Λουτρό. Άρα, μόνο από τον τρόπο κατασκευής του κάστρου μπορούμε να προσεγγίσουμε τη χρονολόγησή του.

Το σχήμα του είναι το σύνηθες σχήμα Ρωμαϊκών (της ύστερης αρχαιότητος) και παλαιοχριστιανικών πεδινών oχυρών-castrum: ορθογώνια οχυρά με μεγάλους γωνιακούς πύργους και μικρότερους στις πλευρές, διατεταγμένους κατά ίσα διαστήματα. Αυτό το σχήμα κάτοψης δείχνει ότι πιθανώς το κάστρο κατασκευάστηκε πριν τον 10ο αιώνα.

Για την τοιχοποιία έχουν χρησιμοποιηθεί ημικατεργασμένοι λίθοι συγκολλημένοι με ισχυρό ασβεστοκονίαμα με πρόσμιξη χοντρόκοκκης άμμου. Από το συνδετικό υλικό απουσιάζουν οι βήσαλοι (θραύσματα κεραμιδιών και πλίνθων). Επίσης δεν υπάρχουν οι χαρακτηριστικές διαχωριστικές ζώνες από τούβλα ενδιάμεσα και στην κορυφή, που είναι ένα χαρακτηριστικό στοιχείο που εμφανίζεται με αυξητική τάση στα βυζαντινά κάστρα καθώς προχωρούμε στη μεσοβυζαντινή περίοδο. Η τοιχοποιία λοιπόν με την απουσία βησάλων και πλίνθων μας οδηγεί στην υπόθεση ότι το κάστρο κτίστηκε πριν τον 8ο αιώνα.
Από την άλλη, το κάστρο δεν μπορεί να κατασκευάστηκε πριν τα μέσα του 6ου αιώνα, επί Ιουστινιανού, γιατί διαφορετικά θα είχε καταγραφεί από τον Προκόπιο. Επομένως καταλήγουμε ότι ο πιο πιθανός χρόνος ίδρυσης του κάστρου είναι ο 7ος ή ο 8ος αιώνας με πιο πιθανό την αρχή του 7ου αιώνα, πριν την ολοκληρωτική επικράτηση των Σλάβων στην ενδοχώρα της Θεσσαλίας

Η χρήση του κάστρου πιθανόν να τερματίστηκε σχετικά γρήγορα είτε λόγω των Σλάβων είτε εξαιτίας των Σαρακηνών πειρατών που μάστιζαν τα παράλια τον 8ο και τον 9ο αιώνα. Και αν όχι τότε, σίγουρα ο ρόλος του υποβαθμίστηκε μετά την κατασκευή του γειτονικού κάστρου του Πλαταμώνα τον 10ο αιώνα.

Όπως προαναφέρθηκε, έχει διατυπωθεί η λογική υπόθεση ότι το κάστρο ήταν παραθαλάσσιο και ίσως προστάτευε κάποιο λιμάνι. Σε παλιούς χάρτες και πορτολάνους, από τον 16ο έως τον 19ο αιώνα, κοντά στο σημερινό Καστρί Λουτρό σημειώνονται συχνά δύο ονόματα λιμανιών: Sigra και Pidanemo. Τα λιμάνια αυτά, αν πράγματι υπήρχαν, δεν έχουν ανακαλυφτεί. Ειδικά το Pidanemo που μάλλον προέρχεται από το Πεντάνεμον (κάτι που ίσως δήλωνε την έκθεση του λιμανιού στους 5 ανέμους) πιθανολογείται ότι ήταν πολύ κοντά στο Καστρί Λουτρό. Το πρόβλημα είναι ότι οι παλιοί χάρτες δεν ήταν καθόλου αξιόπιστοι (καθώς αντέγραφαν συνήθως ο ένας τον άλλον) και ότι η ονομασία Πεντάνεμον ή Σίγρα δεν εμφανίζεται σε κανενός άλλου είδους γραπτή πηγή, και τελικά δεν είμαστε σίγουροι αν υπήρχαν τέτοια λιμάνια και αν ήταν πράγματι εκεί κοντά. Άρα η σύνδεση του Καστρίου με κάποιο μεσαιωνικό λιμάνι παραμένει προς το παρόν υποθετική και ατεκμηρίωτη.

Ο Γάλλος αρχαιολόγος Leon Heuzey, στο πλαίσιο των ερευνών του στην περιοχή του Ολύμπου, πέρασε από εδώ το 1855, αλλά στάθηκε αδύνατο να πλησιάσει στο κάστρο λόγω του έλους και του πυκνού δάσους. Ο ίδιος μας πληροφορεί ότι το κάστρο είναι προσβάσιμο μόνο στις μεγάλες ζέστες (προφανώς επειδή στεγνώνει ο βάλτος) ενώ, βασιζόμενος σε διηγήσεις των ντόπιων, το περιγράφει σαν βυζαντινό κάστρο με ισχυρή οχύρωση. Από τότε ακόμα η ονομασία του ήταν απλά «Καστρί».

Σύμφωνα με τη Wikipedia (Αύγουστος 2019), το κάστρο αυτό αναφέρεται σε ένα κλασικό αριστούργημα της νεοελληνικής λογοτεχνίας, τον «Ζητιάνο» του Καρκαβίτσα. Αυτό όμως δεν ισχύει. Πρώτον, επειδή το χωριό Νυχτερέμι (από το τουρκικό Μουχταρέμ) όπου διαδραματίζεται η υπόθεση της νουβέλας του Καρκαβίτσα είναι το παλιό όνομα του χωριού Παλιόπυργος Στομίου, που είναι λίγο πιο νότια (και όπου παρεμπιπτόντως υπήρχε πύργος που δεν σώζεται). Δεύτερον, επειδή η νουβέλα δεν αναφέρεται σε κάστρο, αλλά στο φρουριακού τύπου κονάκι του Τούρκου Μπέη, που στο τέλος της αφήγησης καίγεται.

Το κάστρο σωζόταν σε σχετική πολύ καλύτερη κατάσταση μέχρι το 1999.
Μέχρι τότε διαγραφόταν ξεκάθαρα ολόκληρη η κάτοψη με σωρούς ερειπίων σε όλη τη γραμμή των τειχών του. Αλλά το 1999 υπέστη έναν συστηματικό και εξωφρενικό βανδαλισμό από ιδιώτη που είχε καταφέρει να αποκτήσει το 1996 τους τίτλους ιδιοκτησίας του οικοπέδου!!!
Σύμφωνα με την εφημερίδα Ριζοσπάστης (23-03-2002):

Στο Καστρί Λουτρό απόμεινε το «Λουτρό». Φαντάζει απίστευτο, αλλά δυστυχώς είναι αληθινό. Ενα βυζαντινό φρούριο και μάλιστα της πρώιμης βυζαντινής εποχής, το Καστρί Λουτρό του Νομού Λάρισdς, ισοπεδώθηκε κυριολεκτικά από ιδιώτη και τώρα το δημόσιο τρέχει ... για τις αποζημιώσεις!... Το 1999 ο ιδιώτης άρχισε την καταστροφή του μνημείου με μηχανήματα, η Αρχαιολογική Υπηρεσία παρενέβη και άσκησε μήνυση, αλλά εκείνος ανενόχλητος(!) ολοκλήρωσε την καταστροφή. Μάλιστα, τα υλικά τα πέταξε στη θάλασσα. Από τα 150μ. του τείχους καταστράφηκαν τα 80μ., ενώ έχει καταστραφεί ολόκληρη η ανατολική πλευρά του φρουρίου και έχουν προκληθεί μεγάλες καταστροφές και στον περιβάλλοντα χώρο του. Ουσιαστικά το μνημείο πλέον δεν υπάρχει και βέβαια ο ιδιώτης μπορεί να κρατήσει πλέον το οικόπεδο, αφού έχει και τίτλους ιδιοκτησίας ... Το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο συζήτησε το πόρισμα της εκτιμητικής επιτροπής του για τις ζημιές και ενέκρινε το ποσό των 500 εκατομμυρίων δραχμών ως κόστος ζημιών, καθώς και τη διεκδίκηση αποζημίωσης για «ηθική βλάβη» υπέρ του δημοσίου.

Πραγματικά απίστευτη ιστορία...

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το κάστρο έχει ορθογώνια κάτοψη με διαστάσεις περίπου 160μ.✖80μ., με κατεύθυνση μακράς πλευράς στον άξονα Ανατολή-Δύση.

Η περίμετρος των τειχών του ήταν 480μ. Την αναλογία 1 προς 2, του πλάτους ως προς το μήκος, συναντούμε και σε άλλα βυζαντινά κάστρα της ίδιας πάνω-κάτω περιόδου.

Η συνολική έκταση του κάστρου υπολογίζεται περίπου στα 12.800 τ.μ., χωρίς τους πύργους, και στα 13.300 τ.μ., προσμετρουμένων των πύργων.

Το πάχος του τείχους είναι σταθερό σε όλο το ύψος και είναι 2,40-2,45μ.

Στις τρεις από τις τέσσερις γωνίες, και συγκεκριμένα στις ΝΑ, ΒΑ και ΒΔ γωνίες, υπήρχαν τετράγωνοι πύργοι, διαστάσεων 10,30μ.✖10,30μ., με πάχος πλευράς: 1,30μ. και εσωτερικό ωφέλιμο εμβαδόν περίπου 75 τ.μ. Τα χαρακτηριστικά των γωνιακών αυτών πύργων λαμβάνονται από την παρατήρηση του μοναδικού πλέον ορατού, μετά τον βανδαλισμό, ΒΔ γωνιαίου πύργου.

Στη ΝΔ γωνία φαίνεται να υπάρχει ένας κάπως διαφορετικός, και πιο μικρός, πύργος με ορθογώνιο σχήμα. Ίσως να μην ήταν καν πύργος, αλλά μια προεξοχή στο τείχος, που ίσως στέγαζε κάποιο βοηθητικό χώρο.

Εκτός από τους γωνιακούς υπήρχαν και άλλοι 6 πύργοι: δύο σε κάθε μία από τις μεγάλες πλευρές και από ένας στις μικρές πλευρές (βλ. κάτοψη). Οι πύργοι αυτοί ήταν μικρότεροι από τους γωνιαίους και είχαν απόσταση 52μ. μεταξύ τους αλλά και από τους αντίστοιχους γωνιακούς.

Δεν διακρίνεται η πύλη του κάστρου στη σημερινή του κατάσταση. Πιθανόν ένας από τους πλευρικούς πύργους, μάλλον αυτός της μικρής, ανατολικής πλευράς, χρησίμευε ως τοιχοπύργιον, ως πύργος, δηλαδή, από τον οποίο περνούσε η πύλη του οχυρού. Γι’ αυτό ίσως να ήταν αρκετά μεγαλύτερος από τους υπόλοιπους πύργους.

Συνολικά το κάστρο είχε 9 (ή ίσως 10) πύργους. Από αυτούς σήμερα διακρίνονται τα ερείπια των τεσσάρων, με πιο εμφανή τα κατάλοιπα του ΒΔ πύργου.

Το μέγιστο ύψος στο οποίο σώζονται τα τείχη σήμερα είναι 2 μέτρα. Ο ΒΔ πύργος στέκεται λίγο ψηλότερα.

Όσον αφορά την τοιχοποιία, το υλικό που χρησιμοποιήθηκε ήταν ημικατεργασμένοι από αργούς στενόμακρους λίθοι γκριζογάλανου ασβεστιτικού μαρμάρου. Οι πέτρες είναι συγκολλημένες με ισχυρό ασβεστοκονίαμα με πρόσμιξη χονδρόκοκκης άμμου.

Στο εσωτερικό διακρίνονται κάποια ερείπια. Προφανώς τα κτιριακά υπολείμματα θα ήταν πολύ περισσότερα πριν τον βανδαλισμό του 1999. Ο Ευάγγελος Παπαθανασίου που έκανε αυτοψία στο χώρο το 1992 εντόπισε ερείπια ναού, ο νότιος τοίχος του οποίου σωζόταν σε ύψος 2,30μ.

Το 2017 και το 2018 έγιναν εργασίες καθαρισμού και αποψίλωσης του χώρου από τοπικούς φορείς για να αναδειχθεί το κάστρο. Υπήρξε μάλιστα και κάποια σχετική δημοσιότητα με ρεπορτάζ της ΕΡΤ. Οι εργασίες όμως δεν συνεχίστηκαν, και έτσι τον Αύγουστο του 2019 το κάστρο ξαναέγινε δυσδιάκριτο και δυσπρόσιτο λόγω της βλάστησης.

Πηγές