Αρχαία οχυρωμένη πόλη σε κατάφυτο λόφο στη βόρεια άκρη της παραλίας της Βελίκας του νομού Λάρισας και δίπλα στη μονή του Θεολόγου. Η θέση ήλεγχε τον εύφορο κάμπο που απλώνεται στα νότια, καθώς και την παραλιακή διαδρομή του Κισσάβου.

Διατηρεί οχύρωση τριών περιόδων, από την αρχαία εποχή μέχρι την πρώιμη βυζαντινή περίοδο.

Το Όνομα του Κάστρου

Η βυζαντινή ονομασία του οικισμού δεν είναι γνωστή. Το όνομα Βελίκα είναι απλά το όνομα του νεώτερου παραλιακού οικισμού και είναι είτε σλαβικής είτε τουρκικής προέλευσης.
Η σλαβική λέξη «βέλικο» σημαίνει «μεγάλο». Μπορεί όμως η ονομασία να προέρεχεται από το τουρκογενές «Βελής» που είναι πολύ συνηθισμένο οικογενειακό όνομα στην περιοχή.
(Bλ. και σχόλιο παρακάτω)

Ιστορία

Η Βελίκα στηρίζεται εν μέρει πάνω σε αρχαία οχύρωση και ταυτίζεται με την αρχαία πόλη των Μαγνήτων Μελίβοια. Η πόλη αυτή, γνωστή ήδη από τη συμμετοχή του βασιλιά της Φιλοκτήτη στην Τρωική εκστρατεία, ήταν φημισμένη για το λιμάνι της και το εμπόριο κρασιού.

Η Μελίβοια καταστράφηκε από τους Ρωμαίους το 168 π.Χ. αν και οι οικισμός συνέχισε να κατοικείται μέχρι και το τέλος της πρώιμης Βυζαντινής περιόδου.

Οι διαδικτυακές αναφορές για το κάστρο από την 7ης εφορεία αρχαιοτήτων μας πληροφορούν ότι το κάστρο οχυρώθηκε (ή, έστω, ενισχύθηκε αμυντικά) τον 6ο αιώνα, επί Ιουστινιανού. Είναι γεγονός ότι την εποχή εκείνη υλοποιήθηκε ένα τεράστιο οχυρωματικό έργο σε όλη τη Βυζαντινή επικράτεια, αλλά η Βελίκα, εξ όσων γνωρίζουμε, δεν ταυτίζεται με καμία από τις πόλεις ή φρούρια που αναφέρονται από τον ιστορικό Προκόπιο στη Θεσσαλία.
Σημειωτέον ο Προκόπιος είναι αυτός που διασώζει στα έργα του (κυρίως στο Περί Κτισμάτων) τον πλήρη κατάλογο πόλεων και φρουρίων που δέχθηκαν επεμβάσεις επί Ιουστινιανού.
Οπότε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι η Βελίκα ήταν ήδη αρκούντως οχυρωμένη τον 6ο αιώνα, με έργα που είχαν ξεκινήσει από πιο πριν και χρονολογούνται από την αρχαία εποχή μέχρι τους πρώτους αιώνες του Βυζαντίου, δεχόμενη βελτιώσεις και τροποποιήσεις κατά καιρούς.

Η πυκνότητα και η καλή διατήρηση των κτιρίων, καθώς και τα πλούσια ευρήματα καθιστούν το κάστρο αυτό μοναδικό για τη μελέτη της ζωής σε ένα βυζαντινό οχυρωμένο οικισμό που έφτασε στην ακμή του τον 6ο αιώνα και το οποίο φαίνεται ότι επέζησε μέχρι τον 8ο αιώνα. Αργότερα ο πληθυσμός μετακινήθηκε σε μεγαλύτερο υψόμετρο, προφανώς επειδή η γειτνίαση με τη θάλασσα τον καθιστούσε ευάλωτο σε μια εποχή συχνών επιδρομών από τη θάλασσα (από Σαρακηνούς κλπ).
Πιστεύεται ότι η κάτοικοι μετακινήθηκαν κυρίως προς το κάστρο της Σκήτης (Κενταυρόπολη) που κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο ήταν το πιο σημαντικό της περιοχής.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Σε πρόσφατο καθαρισμό των τειχών αναδείχθηκε οχύρωση έκτασης 21 στρεμμάτων, κτισμένης κατά το μεγαλύτερο μέρος στην παλαιοχριστιανική περίοδο. Στην ίδια περίοδο τοποθετούνται και τα κτίσματα που σώζονται στο εσωτερικό του κάστρου. Στη νότια και ανατολική πλευρά, που σώζονται καλύτερα, διακρίνονται δύο πύλες και πέντε πύργοι. Στο κατάφυτο εσωτερικό του κάστρου σώζονται πυκνά λείψανα οικισμού, τα οποία χρονολογούνται στην πλειοψηφία τους τον 6ο αι. μ.Χ., κτισμένα επάνω σε παλιότερα ερείπια.

Τα τείχη είναι κτισμένα με μεσαίου μεγέθους λίθους συνδεδεμένους ακανόνιστα με ισχυρό ασβεστοκονίαμα και έχουν πλάτος 2μ. Καλύτερα διατηρείται η ανατολική και νότια πλευρά με μέγιστο ύψος 3μ.

Στη βάση των τειχών διατηρούνται μικρά τμήματα από ορθογώνιους κατεργασμένους λίθους που σχηματίζουν κανονικές σειρές και σε μερικά σημεία ακολουθούν διαφορετική κατεύθυνση από το κυρίως τείχος, Πρόκειται για την παλαιότερη φάση των τειχών, που θα μπορούσε να χρονολογηθεί στην ελληνιστική περίοδο.

Τέλος, στη μεσοβυζαντινή περίοδο η οχύρωση ενισχύθηκε με πρόσθετο τείχος και τετράγωνους πύργους, με εμφανή χρήση τούβλων.

Τα περισσότερα από αυτά αποκαλύφθηκαν με ανασκαφική έρευνα των ετών 2009 και 2010, 2011 που διεξήχθη από την 7η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων με τη συνδρομή του (πρώην) Δήμου Μελιβοίας. Οι εργασίες συνεχίζονται.

Ανάμεσα στα πυκνά ερείπια που ερευνήθηκαν υπάρχουν κτίρια στρατιωτικού προορισμού, κατοικίες και αποθήκες για την παραγωγή λαδιού και κρασιού, ενώ το σημαντικότερο μέχρι στιγμής είναι η εκκλησία που ανασκάφηκε κοντά στη βόρεια πύλη.

Πηγές