Σημαντικός αρχαίος οχυρωμένος οικισμός που αναβίωσε τον 14ο αιώνα.

Φαίνεται πως κατά το Μεσαίωνα δεν υπήρξε σημαντικό κάστρο, αλλά ένα απλό παράκτιο φυλάκιο που απέκτησε κάποια σημασία (ή δημιουργήθηκε) όταν οι Καταλανοί διείσδυσαν στην περιοχή.

Σήμερα σώζονται ελάχιστα ερείπια της αρχαίας, ως επί το πλείστον, οχύρωσης.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Είναι χτισμένο σε ένα δυσπρόσιτο βράχο με ισχυρή φυσική οχύρωση, πάνω από μια μικρή παραλία στο Κάβο Ντόρο, 2 χιλιόμετρα ΒΑ από το χωριό Γιαννίτσι.

Το κάστρο επιτηρούσε την ανοιχτή θάλασσα του Αιγαίου, τα νοτιοανατολικά παράλια της Εύβοιας και το στενό του Καφηρέα ανάμεσα στην Εύβοια και την Άνδρο.

Το Όνομα του Κάστρου

Η ονομασία «Φυλάγρα» θεωρείται μεσαιωνική και ίσως να προέρχεται από τις λέξεις «φυλάω» και «άκρα» ή από τις «φυλάω» και «άγρα» (=αναζήτηση). Το κάστρο σημειώνεται σε αρκετούς παλιούς χάρτες και πορτολάνους ως «Philagra», «Filagra» και «Philasia».

Ιστορία

Μερικοί ερευνητές ταυτίζουν τη Φυλάγρα με το αινιγματικό κάστρο των Ανεμοπυλών, το οποίο ήταν το αρχικό ορμητήριο του θρυλικού ιππότη Λικάριου εναντίον των Λομβαρδών ηγεμόνων της Εύβοιας. Η υπόθεση αυτή, όμως, είναι εσφαλμένη.

Στην αρχαιότητα η οχυρωμένη Φυλάγρα προστάτευε το λιμάνι των Κοίλων. Χρησιμοποιήθηκε και κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους, αλλά άγνωστο από πότε, καθώς η μοναδική αναφορά σε αυτό γίνεται στη συνθήκη ειρήνης μεταξύ Ενετών και Καταλανών του 1321.
Ο Καταλανός ιστορικός Αντώνιο Ρούβιο υ Λιούκ (Antonio Rubio y Lluch, 1856-1937) το περιγράφει σαν «ισχυρό» κάστρο στη μελέτη του για τα καταλανικά κάστρα στην Ελλάδα.

Επί Φραγκοκρατίας, μετά το 1204, η περιοχή ανήκε στο Τριτημόριο (βαρονία) της Καρύστου στο οποίο ηγεμόνευε η Λομβαρδική οικογένεια των νταλε Κάρτσερι (από τη Βερόνα). Ήδη όμως από το 1256 μετά την διαμάχη μεταξύ Φράγκων για τη διαδοχή στο τριτημόριο των Ωρεών, οι τρεις βαρόνοι της Εύβοιας ήταν ουσιαστικά υπό την επικυριαρχία της Βενετίας, καθεστώς που ενισχύθηκε μετά το 1280 όταν ο ιππότης Λικάριο εγκατέλειψε νικημένος την Εύβοια.

Το 1317, ο επικεφαλής της Καταλανικής Εταιρείας και Δούκας των Αθηνών Αλφόνσος Φαδρίγος ο Αραγωνικός (don Alfonso Fadrique de Aragon, 1317 – 1338) αποφάσισε να επεκτείνει την κυριαρχία του Καταλανικού, πλέον, Δουκάτου στην Εύβοια και αρχικά πέτυχε να σταθεροποιηθεί στο νότιο τμήμα του νησιού καταλαμβάνοντας τα φέουδα της Καρύστου και των Άρμενων στα Στύρα.

Τελικά, στα 1319, ο Φαδρίγος συνυπέγραψε μία ειρηνευτική συνθήκη με την Βενετσιάνικη διοίκηση του Νεγροπόντε (Χαλκίδα), η οποία ανανεώθηκε στις 11 Μαϊου 1321. Μεταξύ των όρων καθορίζονταν η διατήρηση από τον ίδιο της κυριότητας των τιμαρίων της Καρύστου και των Άρμενων, με την εφαρμογή ενός ιδιότυπου καθεστώτος αποστρατιωτικοποίησης στην περιφέρεια της Καρυστίας. Από την πλευρά τους οι Ενετοί δεσμεύτηκαν να μην κατασκευάσουν άλλα οχυρά ανάμεσα στα Άρμενα και την Κάρυστο, ο δε Καταλανός Δούκας των Αθηνών υποχρεώθηκε να μην προβεί σε περαιτέρω αμυντική οργάνωση της Ευβοϊκής επικράτειας του και να καταστρέψει τα μεσαιωνικά τείχη του κάστρου της Φυλάγρας.

Έτσι λοιπόν, το συγκεκριμένο φρούριο κατέστη ανενεργό και έκτοτε φαίνεται πως έπαψε να χρησιμοποιείται για στρατιωτικούς σκοπούς, παρόλο που ο γιος του Φαδρίγου, Βονιφάτιος πούλησε τα φέουδα της Καρύστου και τον Άρμενων στα 1365 στους Ενετούς αντί του ποσού των 6.000 δουκάτων.

Η έλλειψη αναφορών από πηγές της εποχής αλλά και η απουσία μεσαιωνικών ευρημάτων σημαίνει ότι η Φυλάγρα δεν πρέπει να χρησιμοποιήθηκε σαν οχυρή θέση ούτε σαν οικισμός επί Φραγκοκρατίας και να αξιοποιήθηκε για λίγο, μόνο όταν την περιοχή κατέλαβαν οι Καταλανοί του Δουκάτου των Αθηνών. Τότε φαίνεται ότι είτε επισκευάσθηκε η αρχαία οχύρωση είτε κατασκευάσθηκε κάποιο κάστρο που προφανώς θεωρήθηκε απειλή (ή ενόχληση) για τη ναυσιπλοΐα των Ενετών στο Αιγαίο.

Με τη συνθήκη του 1321 το μεσαιωνικό οχυρό καταστράφηκε και στο χώρο έμειναν μόνο τα αρχαία ερείπια. Η Φυλάγρα δεν χρησιμοποιήθηκε ποτέ ξανά ούτε από τους Καταλανούς ούτε από Ενετούς ούτε από τους Τούρκους.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το περίγραμμα του κάστρου της Φυλάγρας είναι μάλλον ακανόνιστο, αλλά δεν μπορεί να προσδιοριστεί επακριβώς, από την εξέταση των σωζόμενων οικοδομικών κατάλοιπων, τα οποία καταλαμβάνουν μία έκταση κοντά στα 40 στρέμματα.

Εκείνο που διατηρείται σε καλύτερη κατάσταση είναι τα αρχαία τείχη της ανατολικής πλευράς. Εκτείνονται σε μήκος 350 μέτρων και ισχυροποιούνταν από τρεις προεξέχοντες αμυντικούς πύργους, των οποίων διακρίνονται οι τετράγωνες βάσεις. Το ύψος τους φτάνει σε ορισμένα σημεία και τα 5 μέτρα, διαθέτοντας έως και 15 σειρές δόμων από ευμεγέθεις τραπεζιόσχημους και πλακοειδείς σχιστόλιθους και στα μεταξύ τους διάκενα είναι τοποθετημένες μικρότερες συνδετικές πλάκες. Η δε γενικότερη λιθοδομή τους μοιάζει να ακολουθεί το ψευδοϊσοδομικό σύστημα.

Σχεδόν από την μέση των ανατολικών τειχών ξεκινάει προς τα βόρεια ένας εσωτερικός οχυρωματικός περίβολος, πλαισιώνοντας τις υπώρειες της εδαφικής έξαρσης του ναού του Αγίου Χαραλάμπους και ίσως να οριοθετεί το μέρος του φρουρίου που χρησιμοποιήθηκε τον μεσαίωνα.

Τμήματα των οχυρώσεων διασώζονται αποσπασματικά και στην νότια πλευρά της κορυφής, καλύπτοντας μία νοητή γραμμή 150 μέτρων περίπου, ενώ η βόρεια του λόφου δεν έχει οργανωθεί αμυντικά στο μεγαλύτερο μέρος της, λόγω των απόκρημνων βράχων.

Επίσης, στον περιβάλλοντα χώρο υπάρχουν λείψανα κτιρίων δομημένα και αυτά από μεγάλους σχιστόλιθους κατά το ψευδοϊσοδομικό σύστημα ή από αργολιθοδομή.

Πηγές