Λιγοστά και δυσδιάκριτα ερείπια ενός μικρού κάστρου στον λόφο πάνω από τη Μονή Οσίου Λουκά στο Στείρι Βοιωτίας. (Υπενθυμίζεται ότι η μονή συγκαταλέγεται στα μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO.)

Πρόκειται για αρχαία οχύρωση στην οποία έγιναν προσθήκες τον Μεσαίωνα, είτε κατά την Βυζαντινή περίοδο είτε επί Φραγκοκρατίας. Το πλέον διακριτό στοιχείο του κάστρου είναι ένα κατεστραμμένο κτίσμα, που φαίνεται πως ήταν μεσαιωνικός πύργος.

Ιστορία

Η ιστορία του κάστρου δεν μας είναι γνωστή.

Η τοιχοποιία δείχνει ότι υπήρξαν τουλάχιστον δύο οικοδομικές φάσεις: μία αρχαία, πιθανότατα της κλασικής περιόδου, με μεγάλους και καλά λαξευμένους δόμους και μία (τουλάχιστον) μεσαιωνική με ημικατεργασμένους λίθους και συγκολλητικό κονίαμα με χρήση ενδιάμεσα τριμμάτων από κεραμίδια και βησάλους.

Κατά την κλασική αρχαιότητα η περιοχή ανήκε στην αρχαία Στείριδα. Η ακρόπολη της αρχαίας πόλης ήταν στο λόφο «Μπούλιο» ή «Αγίου Νικολάου», απέναντι από τον Όσιο Λουκά προς τα νοτιοανατολικά σε απόσταση περίπου ενός χιλιομέτρου. Η κυρίως πόλη εκτεινόταν στους πρόποδες του λόφου της ακρόπολης, σε μια περιοχή που σήμερα ονομάζεται Παλιοχώρι.

Η αρχαία Στείρις δεν έχει γίνει αντικείμενο συστηματικής έρευνας, αλλά έχουν εντοπιστεί υπολείμματα τριών αρχαίων οχυρώσεων στην ευρύτερη περιοχή, μεταξύ των οποίων και το συγκεκριμένο σημείο στον Όσιο Λουκά.

Είναι προφανές ότι ο σκοπός αυτής της οχύρωσης ήταν η φύλαξη, σε συνεργασία με την ακρόπολη απέναντι, της μικρής κλεισούρας που σχηματίζεται στο σημείο αυτό και συνδέει τα παράλια με την ενδοχώρα της Βοιωτίας.

Η αρχαία Στείριδα ήταν από τις σημαντικές πόλεις του Κοινού των Φωκέων. Καταστράφηκε από τον Φίλιππο Β’ της Μακεδονίας κατά τον τρίτο Ιερό Πόλεμο, το 346 π.Χ. Ξανακτίστηκε αλλά καταστράφηκε ξανά, αυτή τη φορά από του Ρωμαίους, το 147 π.Χ.Παρόλα αυτά η κατοίκηση συνεχίστηκε τους επόμενους αιώνες καθώς στη θέση Παλιοχώρι έχουν έρθει στο φως Ρωμαϊκά κεραμικά ευρήματα και κατάλοιπα παλιοχριστιανικού ναού.

Ο οικισμός στο Παλιοχώρι κάποια στιγμή εγκαταλείφθηκε. Ίσως αυτό να συνέβη με την κάθοδο των Σλάβων στα τέλη του 6ου αιώνα ή νωρίτερα, τον 5ο αιώνα με τις επιδρομές διαφόρων άλλων βαρβάρων. Το ενδιαφέρον είναι ότι σε αυτήν την πρώιμη Βυζαντινή περίοδο, οι κάτοικοι φαίνεται να μετακινήθηκαν στο λόφο της Μονής Οσίου Λουκά, ο οποίος προσέφερε μεγαλύτερη προστασία λόγω μορφολογίας του εδάφους, αλλά και λόγω της οχύρωσης στην κορυφή του λόφου. Επιπλέον, πιστεύεται, ότι την εποχή εκείνη υπήρχαν τείχη και στη θέση όπου αργότερα δημιουργήθηκε το μοναστήρι, όπως συμπεραίνεται από τα ελάχιστα ερείπια οχύρωσης που υπάρχουν κοντά σ’ αυτό.

Το μοναστήρι ιδρύθηκε τον 10ο αιώνα, σε σημείο όπου ασκήτεψε ο όσιος Λουκάς ο Στειριώτης. Ο Όσιος τάφηκε στο δάπεδο του κελιού του και το 955 μοναχοί έκτισαν σταυροειδές κτήριο γύρω από τον τάφο του καθώς και τα πρώτα κελιά της μοναστικής κοινότητας δημιουργώντας έτσι τον πρώτο πυρήνα του μοναστηριού, που έφτασε στο απόγειο της ακμής του στις αρχές του 11ου αιώνα.

Μετά το 1204 και την έναρξη της Φραγκοκρατίας στην Ελλάδα, στο μοναστήρι εγκαταστάθηκαν Λατίνοι μοναχοί. Ξαναέγινε ορθόδοξο επί Τουρκοκρατίας.

Σε αυτό το ιστορικό πλαίσιο, η πιο πιθανή χρονολόγηση της μεσαιωνικής φάσης του πύργου του καστρακίου της Μονής Οσίου Λουκά πρέπει να είναι ο 11ος αιώνας, όταν το μοναστήρι απολάμβανε την αυτοκρατορική εύνοια, ήταν πλούσιο και αναπτυσσόταν με ταχύτατο ρυθμό με την κατασκευή νέων κτιρίων και -όπως ήταν επιβεβλημένο -και οχυρώσεων. Αν αληθεύει αυτή η υπόθεση, ο πύργος χρησίμευε κυρίως σαν πύργος παρατήρησης δεδομένου ότι το μοναστήρι δεν έχει καλή ορατότητα προς τα νότια/νοτιοανατολικά.

Μια άλλη ενδεχόμενη χρονική περίοδος κατασκευής του πύργου είναι επί Φραγκοκρατίας. Αυτό δεν μπορεί να αποκλειστεί, αλλά δεν είναι και τόσο πιθανό, επειδή αφενός δεν αναφέρεται από τις πηγές φράγκικο κάστρο σε αυτή τη θέση και αφετέρου δεν υπάρχει μεγάλη ομοιότητα (ως θέση και ως κατασκευή) με την πληθώρα των φράγκικων πύργων που διασώζονται σε Βοιωτία και Φθιώτιδα.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Η καλύτερα σωζόμενη πλευρά του μεσαιωνικού κτίσματος (πύργου;) είναι η βορειοδυτική, πάχους 80 εκ, αποτελούμενη από μεγάλες ορθογώνιες πέτρες, καθώς και από κεραμίδια και ασβεστοκονίαμα.
Μικρά τετράγωνα παράθυρα σε διπλή σειρά υπάρχουν στον τοίχο, ενώ τον στηρίζει αντηρίδα από καλοδουλεμένες πέτρες, πιθανόν αρχαίες σε δεύτερη χρήση. Στον ίδιο βαθμό σώζεται και η δυτική πλευρά, ενώ η νότια έχει υποχωρήσει.

Πηγές