Στο βόρειο μέρος της πόλης της Μυτιλήνης, ανάμεσα σε έναν πευκώνα και τη θάλασσα, υψώνεται το κάστρο της Μυτιλήνης. Διατηρείται σε σχετικά καλή κατάσταση και είναι ένα από τα μεγαλύτερα κάστρα της Ελλάδας καλύπτοντας έκταση 80 στρεμμάτων.

Στο Κάστρο υπάρχει μια πρώτη βυζαντινή φάση οχύρωσης, μια δεύτερη φάση του 14ου αιώνα και τέλος μια τουρκική.
Χωρίζεται σε τρία τμήματα: το Άνω Κάστρο, το Μεσαίο Κάστρο και το Κάτω Κάστρο.

Σημείωση: Το κάστρο της Μυτιλήνης χαρακτηρίζεται «Γενοβέζικο» αλλά η κατηγοριοποίηση αυτή δεν είναι πολύ σωστή. Ναι μεν το κάστρο αναδείχτηκε για πρώτη φορά τον 14ο αιώνα όταν η Λέσβος πέρασε στη Γενοβέζικη οικογένεια των Γατελούζων, όμως οι Γατελούζοι, αν και ημιανεξάρτητοι, κυβερνούσαν ως χωροδεσπότες και υπήκοοι του Βυζαντινού αυτοκράτορα, όχι της Γένοβας. Γι’ αυτό θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «Βυζαντινό» αλλά αυτό θα απείχε περισσότερο από την πραγματικότητα, επειδή η σημερινή εικόνα του κάστρου είναι ως επί το πλείστον αποτέλεσμα των παρεμβάσεων που έκαναν οι Οθωμανοί τους επόμενους αιώνες.
Οπότε, ως μέση λύση, μένουμε με τον χαρακτηρισμό «Γενοβέζικο» που έχει καθιερωθεί από παλιά και είναι λιγότερο ανακριβής –πιστεύουμε– από το «Βυζαντινό» ή «Οθωμανικό».

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Το κάστρο της Μυτιλήνης καταλαμβάνει το υψηλότερο σημείο της χερσονήσου στο βορειοανατολικό άκρο της πόλης. Στην αρχαιότητα και μέχρι τους πρώτους βυζαντινούς χρόνους η σημερινή χερσόνησος ήταν νησί, που χωριζόταν από την υπόλοιπη Λέσβο με τον λεγόμενο «Εύριπο των Μυτιληναίων», ένα κανάλι που διατρέχοντας περίπου τον δρόμο της σημερινής αγοράς ένωνε τα δύο λιμάνια της πόλης.

Το βυζαντινό κάστρο έχει καταλάβει τη θέση της αρχαίας ακρόπολης που υπήρχε εκεί κατά την περίοδο της κλασσικής, ελληνιστικής και ρωμαϊκής αρχαιότητας. Δεν υπάρχει καμιά πληροφορία και καμιά ένδειξη για τη μορφή της αρχαίας ακρόπολης.

Ιστορία

Η παλαιότερη φάση κατασκευής του κάστρου χρονολογείται στον 6ο αιώνα, κατά την περίοδο του αυτοκράτορα Ιουστινιανού, ωστόσο τα λιγοστά ιστορικά και ανασκαφικά στοιχεία δεν μας επιτρέπουν την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων.

Η πρώτη μνεία για την ύπαρξη του κάστρου προέρχεται από μια πατριαρχική συνοδική απόφαση του 1324, η οποία αναφέρει ένα μετόχι της μονής των Οσίων Πατέρων Δαφνέας μέσα στο Κάστρο της Μυτιλήνης.

Από τη βυζαντινή φάση σώζονται σήμερα μόνο τρία τμήματα: μία βυζαντινή πυλίδα στη βόρεια πλευρά των τειχών, τμήμα της τοιχοποιίας στο συγκρότημα του ακρόπυργου και η μεγάλη υπόγεια δεξαμενή στο μεσαίο κάστρο.

Στα 1355 η Λέσβος παραχωρήθηκε ως προίκα στη Μαρία Παλαιολογίνα, αδελφή του αυτοκράτορα Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγου, για τον γάμο της με τον Γενοβέζο Francisco Gattilusio γνωστού και ως Φραντζέσκο Γκατιλούζιο ή Φραγκίσκος Γατελούζος (ο οποίος ήταν σύμμαχος του Ιωάννη Παλαιολόγου στον εμφύλιο εναντίον του Ιωάννη Καντακουζηνού και τον είχε βοηθήσει αποφασιστικά να ξανακερδίσει τον θρόνο). Η ηγεμονία του οίκου των Gattilusi στη Λέσβο θα διαρκέσει μέχρι το 1462. Ήταν μια καλή περίοδος για το νησί.

Από τα πρώτα έργα που πραγματοποίησε ο νέος ηγεμόνας ήταν η ανακαίνιση του κάστρου, το 1373, όπως μας πληροφορεί η λατινική επιγραφή που είναι εντοιχισμένη πάνω από τη Μεσαία (Δυτική) πύλη. Η νέα οχύρωση ακολούθησε σε γενικές γραμμές την προϋπάρχουσα βυζαντινή. Ο χώρος διαρθρώθηκε σε δύο τμήματα, το σημερινό Πάνω Κάστρο και το Μεσαίο Κάστρο, ενώ ο ντόπιος πληθυσμός κατοικούσε στο οχυρωμένο προάστιο του Μελανουδίου.

Κατά την περίοδο της ηγεμονίας του Φραγκίσκου Γατελούζου πιστεύεται ότι η Μυτιλήνη έγινε ένα από τα πιο ισχυρά κάστρα. Μέσα σ’ αυτό βρισκόταν και τo παλάτι του, που στις πηγές αναφέρεται ως «Πύργος της Βασίλισσας».

Ο δυνατός σεισμός του 1384 υπήρξε καταστροφικός για την πόλη και το κάστρο. Από τους Γατελούζους σκοτώθηκαν όλοι: ο Φραγκίσκος, η Μαρία Παλαιολογίνα και δύο από τους γιους τους. Γλύτωσε μόνο ο μικρότερος γιος Τζιάκομο, που έγινε ο νέος άρχων της Λέσβου ως Φραγκίσκος Β’ (αποδείχτηκε ικανότατος και δημοφιλής).

Μέχρι και το 1403 δεν φαίνεται να αποκαταστάθηκαν οι ζημιές που προκάλεσε εκείνος ο σεισμός. Οι δύο τελευταίοι Γατελούζοι ηγεμόνες, ο Δομένικος (1445-1458) και ο αδερφός του Νικόλαος (1458-1462) πραγματοποίησαν εργασίες ενίσχυσής του κάστρου. Επί Δομένικου τοποθετήθηκαν τα πρώτα κανόνια, ενώ επί Νικολάου διαμορφώθηκαν προμαχώνες, ενισχυτικά τείχη, πολεμίστρες, τάφροι και παρατηρητήρια.
Από τη γενοβέζικη φάση του κάστρου σώζονται σήμερα τα ερείπια της εκκλησίας του Αγ. Ιωάννη, οι πύργοι του Μεγάλου Περιβόλου (του donjon), ένας πύργος εσωτερικά από τη δυτική πύλη του Μεσαίου κάστρου και ο γερμένος πολυγωνικός πύργος (φωτ.8,9) στη ΒΔ γωνία του Μεσαίου κάστρου που αργότερα ενσωματώθηκε στην επέκταση των Οθωμανικών τειχών.

Το Σεπτέμβριο του 1462 οι Οθωμανοί κατέλαβαν την πόλη της Μυτιλήνης, ύστερα από δεκαπενθήμερη πολιορκία.

Το 1501, επί Σουλτάνου Βαγιαζήτ Β’ και μετά τις καταστροφές που υπέστη το κάστρο κατά τη διάρκεια του Β’ Ενετοτουρκικού Πολέμου (1499-1504), επισκευάστηκαν οι κατεστραμμένες οχυρώσεις του βόρειου λιμανιού, κατασκευάστηκαν δύο μεγάλοι στρογγυλοί οχυρωματικοί πύργοι με κανονιοθυρίδες και αναπτύχθηκαν νέα τείχη.

Νέες κατασκευές εκσυγχρονισμού του κάστρου αναλήφθηκαν το 1643/44 από τον Μπεκήρ πασά, επί των ημερών του σουλτάνου Ιμπραήμ Χαν, ίσως στο πλαίσο προετοιμασιών για τον Μεγάλο Κρητικό πόλεμο (δηλ. τον Ε’ Ενετοτουρκικό πόλεμο) είτε εξαιτίας καταστροφής από σεισμό. Πραγματοποιήθηκαν επισκευές των τειχών και ανέγερση ενός νέου τείχους μπροστά από το υφιστάμενο μεσαιωνικό (φωτ.7). Μπροστά από τις νέες αυτές κατασκευές δημιουργήθηκε μια πλατιά τάφρος.
Εκείνη την περίοδο προστέθηκε στην οχύρωση και το Κάτω Κάστρο, αν και δεν αποκλείεται μια πρώτη επέκταση των τειχών προς τη θάλασσα να είχε γίνει ήδη από τις αρχές του 16ου αιώνα.

Το 1756 ο ναύαρχος Κουραματζής πρόσθεσε ένα πολυγωνικό πύργο κοντά στο λιμάνι της Επάνω Σκάλας.

Νέες εκτεταμένες επισκευαστικές εργασίες πραγματοποιήθηκαν, ύστερα από σεισμό, στα 1765/66.

Στη διάρκεια του 19ου αιώνα η λειτουργία και ο χαρακτήρας του κάστρου είχαν πλέον μεταβληθεί. Το κάστρο προσέλαβε περισσότερο στρατιωτικό χαρακτήρα, όπως υποδεικνύουν οι στρατώνες που κατασκευάστηκαν κοντά στον μενδρεσέ και η γειτονική πυριτιδαποθήκη.

Η Λέσβος περιήλθε στο Ελληνικό κράτος στις 8 Νοεμβρίου του 1912.

Ως τότε το κάστρο είχε διατηρηθεί σε καλή κατάσταση λόγω της στρατιωτικής χρησιμότητάς του. Μετά την απελευθέρωση όμως παραμελήθηκε και άρχισε η φθορά. Το κάστρο υπέστη τις μεγαλύτερες καταστροφές μετά το 1922 όταν λιθολογήθηκε για την κατασκευή του προσφυγικού οικισμού της Μυτιλήνης. Μεγάλο λάθος ήταν και η καταστροφή του βορειοανατολικού βραχίονα του τείχους του Κάτω Κάστρου για να περάσει η παραλιακή οδός, ενώ ένα μέρος του Κάτω Κάστρου είχε μετατραπεί σε αποθήκη του Δήμου.
Το εντός των τειχών τμήμα συνέχισε να κατοικείται μέχρι και λίγο μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Στο Κάτω Κάστρο μάλιστα ήταν εγκατεστημένοι οι οίκοι ανοχής!
Μέχρι πρόσφατα, μέσα από το κάστρο περνούσε και ο περιφερειακός δρόμος από τον φάρο «Φυκιότρυπα» προς την Επάνω Σκάλα, ο οποίος όμως τώρα έχει κλείσει (ή μπορεί και όχι).

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το κάστρο καλύπτει συνολική έκταση 80 περίπου στρεμμάτων. Το μέγιστο μήκος είναι 300 μέτρα στον άξονα ΒΔ – ΝΑ και το πλάτος κυμαίνεται από 150 έως 270 μέτρα από ΒΑ προς ΝΔ.
Η εξωτερική περίμετρος είναι 1400 μέτρα και στο μεγαλύτερο μήκος της διατηρούνται τα τείχη –όχι πάντα σε καλή κατάσταση.

Το κάστρο είχε ισχυρή οχύρωση στις τρεις πλευρές του: τη νοτιοανατολική, τη νοτιοδυτική και τη βορειοδυτική. Όχι τόσο στην ανατολική πλευρά, όπου τα κάπως απόκρημνα βράχια και η μικρή απόσταση από τη θάλασσα δεν έδιναν ευχέρεια κινήσεων στον εχθρό για μαζική επίθεση από αυτήν την πλευρά.

Στο κάστρο της Μυτιλήνης διακρίνονται 3 τμήματα:

  ●  Το Επάνω Κάστρο στο νότιο και ψηλότερο σημείο του λόφου.
  ●  Το Μεσαίο Κάστρο, που είναι το μεγαλύτερο σε έκταση τμήμα και διαμορφώθηκε από τους Γατελούζους.
  ●  Το Κάτω Κάστρο στη βορειοδυτική πλευρά, στο πιο χαμηλό σημείο και κοντά στη θάλασσα, που διαμορφώθηκε επί Τουρκοκρατίας.

Στη νοτιοανατολική άκρη του Επάνω Κάστρου, που είναι στο υψηλότερο σημείο, 5 πύργοι σχηματίζουν έναν ισχυρό εσωτερικό περίβολο τον λεγόμενο Μέγα Περίβολο που είναι ο ακρόπυργος του κάστρου και θα μπορούσε να θεωρηθεί τέταρτο τμήμα του κάστρου. Τουλάχιστον οι 3 από τους πύργους είναι από την εποχή των Γατελούζων (14ος αιώνας) δεδομένου ότι ο μεσαίος πύργος της βόρειας πλευράς του Μεγάλου Περιβόλου έχει το οικόσημο των Γατελούζων και οι άλλοι δύο είναι της ίδιας τεχνοτροπίας (φωτ.11).
Στον Μεγάλο περίβολο ήταν μάλλον η κατοικία του άρχοντα. Αργότερα οι Τούρκοι έκαναν τις δικές τους προσθήκες και έχτισαν δωμάτια με εξωτερική τοξωτή στοά και κτιστή σκάλα. Στο κατώι είχαν πυριτιδαποθήκη.

Εκτός του Μεγάλου Περιβόλου, το Επάνω και το Μεσαίο κάστρο δεν έχουν σήμερα σαφή εσωτερικό διαχωρισμό μεταξύ τους (τα χωρίζει η μικρή υψομετρική διαφορά και τείχος σωζόμενο σε χαμηλό ύψος). Η ενιαία οχύρωσή τους περιέκλειε με μονή σειρά τειχών το μεσαιωνικό κάστρο του 14ου/15ου αιώνα που προστατεύονταν από ισχυρούς πύργους. Από αυτούς διατήρησαν την αρχική τους γενοβέζικη μορφή ο πύργος στο σύμπλεγμα της δυτικής πύλης και ο πολυγωνικός κεκλιμένος πύργος που λόγω κλίσης μάλλον είχε αχρηστευθεί ως πύργος, αλλά όπως προαναφέρθηκε ενσωματώθηκε στο οθωμανικό τείχος.

Στις ενισχύσεις της οχύρωσης που έκαναν οι Τούρκοι κυρίως το 1643/1644, πρόσθεσαν εξωτερικά τείχη και προμαχώνες στην νοτιοδυτική και νοτιοανατολική πλευρά, γι’ αυτό σήμερα βλέπουμε εκεί διπλή σειρά τειχών. Περιφερειακά υπήρχε και τάφρος η οποία ήταν ξερή και λόγω βραχώδους εδάφους μάλλον ρηχή, και η οποία είχε μια πρόσθετη προστασία από εξωτερικό περιτείχισμα (πάντα στις ευάλωτες ΝΔ και ΝΑ πλευρές).

Την ίδια περίοδο κατασκευάστηκε και το Κάτω Κάστρο.

Από τα εντός του κάστρου κτίσματα θα πρέπει να αναφερθεί ο Μεντρεσές (μουσουλμανικό ιεροδιδασκαλείο), που είχε μελετήσει ο καθηγητής Ορλάνδος, και η υπόγεια κρύπτη, συγκρότημα πολλών δωματίων. Δίπλα στην κρύπτη υπάρχουν ερείπια τζαμιού.
Στο Επάνω κάστρο σώζονται τα ερείπια μεγάλου οθωμανικού κτιρίου που ήταν στρατώνας και αργότερα φυλακή. Λίγο πιο κάτω προς τα δυτικά υπάρχει η μεγάλη πυριτιδαποθήκη του κάστρου. Στη βορειοδυτική άκρη του Μεσαίου Κάστρου σώζεται βυζαντινή υπόγεια υδατοδεξαμενή χωρητικότητας 400 κυβικών.

Στο Κάτω Κάστρο υπάρχει οθωμανικό χαμάμ, οθωμανική κρήνη, το εξωκλήσι της Παναγιάς Γαλούσας και λιγοστά (πλέον) ερείπια προσφυγικών κατοικιών. Τα πιο εντυπωσιακά στοιχεία του Κάτω Κάστρου είναι οι δύο επιθαλάσσιοι πύργοι του, ένας κυλινδρικός στα ΒΔ και ένας πολυγωνικός στο βορειότερο και χαμηλότερο σημείο του κάστρου που μάλλον είναι και ο νεώτερος πύργος του κάστρου. Κατασκευάστηκε το 1756 από τον ναύαρχο Κουραματζή.

Στο Μεσαίο και το Επάνω κάστρο υπήρχαν και υπάρχουν δύο πύλες. Η Δυτική πύλη και η Μεσημβρινή πύλη.
Η Δυτική πύλη είναι βασικά ένα σύμπλεγμα από πύλες: Εξωτερικά υπάρχει η σκόπιμα δυσδιάκριτη Ορτά Καπί (=Μεσαία Πύλη) που έχτισαν οι Τούρκοι το 1770. Πιο μέσα υπάρχει η παλαιότερη πύλη του Φραγκίσκου Γατελούζου χρονολογουμένη από την εντοιχισμένη επιγραφή με τα οικόσημα Παλαιολόγων και Γατελούζων στο 1371 (φωτ.21). Η πύλη αυτή οδηγεί σε αυλή, στο ΒΑ άκρο της οποίας υπάρχει άλλη παλιότερη (βυζαντινή) πύλη, από την οποία τελικά μπαίνουμε στο Μεσαίο κάστρο.
Η Μεσημβρινή πύλη είναι και αυτή διπλή. Από διάδρομο που σχηματίζεται από τις πλευρές του προτειχίσματος στη νότια πλευρά του Κάστρου, μπαίνουμε σε στεγασμένο με θολωτή οροφή διάδρομο-πύλη, από εκεί σε μια μακρόστενη αυλή, στο βόρειο άκρο της οποίας παλαιότερη πύλη οδηγεί εντός του κάστρου.

Το Μεσαίο κάστρο επικοινωνούσε με το Κάτω Κάστρο με δύο μικρές πύλες που είχαν ανοιχτεί στο βόρειο τείχος του Μεσαίου κάστρου. Το Κάτω κάστρο είχε μια διπλή πύλη που κατεδαφίστηκε το 1960 για να γίνει ο παραλιακός δρόμος. Σήμερα η είσοδος στο Κάτω Κάστρο είναι ελεύθερη και από πολλά σημεία. Αντίθετα για το Μεσαίο και Επάνω κάστρο η είσοδος σήμερα είναι μόνο από τη δυτική πύλη και είναι ελεγχόμενη και με ορισμένο ωράριο.

Κάτι που κάνει εντύπωση σε όλο το κάστρο είναι ο μεγάλος αριθμός αρχαίων κατεργασμένων κυβολίθων και μαρμάρων που είναι ενσωματωμένα στην τοιχοποιία. Φαίνεται ότι η ενσωμάτωση των αρχαίων έγινε από την πρώτη κιόλας φάση κατασκευής του φρουρίου, τη Βυζαντινή, και επαναλήφθηκε σε μεταγενέστερες φάσεις κατασκευής με τρίτη και τέταρτη χρήση του αρχαίου οικοδομικού υλικού τους επόμενους αιώνες.

Το κάστρο σήμερα χρησιμοποιείται ως χώρος διεξαγωγής πολιτιστικών εκδηλώσεων κατά τους θερινούς μήνες.

Πηγές