Αρχαίο και μεσαιωνικό κάστρο πάνω από την πόλη της Παραμυθιάς, στη δυτική πλευρά του όρους Κορίλλας (ή Γκορίλας ή Γορίλας).

Στην περιοχή υπάρχει και άλλο κάστρο με το ίδιο όνομα, το «Κάστρο Αγίου Δονάτου Ζερβοχωρίου», 10χλμ νοτιοανατολικά από την Παραμυθιά. Το κάστρο εκείνο δεν περιλαμβάνεται στον Καστρολόγο και δεν πρέπει να συγχέεται με το κάστρο της Παραμυθιάς. Πρόκειται για μια από τις Ηπειρωτικές Ακροπόλεις της Ελληνιστικής περιόδου που ιδρύθηκε τον 3ο αιώνα π.Χ. και που δεν ξαναχρησιμοποιήθηκε μετά τη Ρωμαϊκή κατάκτηση.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Η θέση είναι φυσικά οχυρή και ελέγχει τις φυσικές διαβάσεις προς τις κοιλάδες του Καλαμά και του Αχέροντα, καθώς και το πέρασμα Ελευθεροχωρίου-Δωδώνης.

Ιστορία

Για πρώτη φορά χτίστηκε κάστρο στο ύψωμα κατά τους Ελληνιστικούς χρόνους. Επί Ιουστινιανού το κάστρο ανακατασκευάστηκε όπως πολλά άλλα κάστρα στη Βυζαντινή επικράτεια. Σίγουρα πρέπει να δέχθηκε τροποποιήσεις και μεταγενέστερα ιδίως την περίοδο του 13ου, 14ου αιώνα, όταν η κατάσταση στην περιοχή ήταν ρευστή. Συνέχισε να χρησιμοποιείται σε όλη τη Βυζαντινή περίοδο καθώς και επί Τουρκοκρατίας.

Με την ανάπτυξη της πόλης της Παραμυθιάς επί Τουρκοκρατίας, ο οικισμός μέσα στο κάστρο άρχισε να φθίνει και εγκαταλείφθηκε οριστικά επί Αλή πασά, μάλλον στις αρχές του 19ου αιώνα.

Ο ιστορικός του 6ου αιώνα Προκόπιος αναφέρει στο Περί Κτισμάτων την κατασκευή κάστρου με την ονομασία «Άγιος Δονάτος» στην περιοχή. Επίσης γίνεται μνεία στο μεσαιωνικό χρονικό των Τόκκων.

Το όνομά του το πήρε από τον πολιούχο της πόλης Άγιο Δονάτο, ο οποίος ήταν επίσκοπος Ευροίας τον 4ο αιώνα.

Η ιστορία του κάστρου ταυτίζεται με την ιστορία της Παραμυθιάς. Μετά την Ελληνιστική περίοδο πέρασε στους Ρωμαίους και μετά στους Βυζαντινούς.
Από την αρχή του 13ου αιώνα ανήκε στο Δεσποτάτο της Ηπείρου. Το 1337 ξαναπέρασε για λίγο, επί Ανδρόνικου Γ’ Παλαιολόγου, στην κυριαρχία του Βυζαντίου.
Το 1349 είναι μέρος της επικράτειας του Σέρβου ηγεμόνα Στέφανου Δουσάν.
Στα 1380 αποκτήθηκε από τον Σέρβο Δεσπότη των Ιωαννίνων Θωμά Πρελούμπο (ή Πρελούμποβιτς). Σύμφωνα με το Χρονικόν των Ιωαννίνων, ο Πρελούμπος το αγόρασε το 1380 από τον μίρσι Ρομβέρτο. (Ο Περλούμπος είχε γίνει ηγεμόνας Ηπείρου το 1367, αλλά σε κάποιες πόλεις οι κυβερνήτες αρνήθηκαν να τον αποδεχθούν σαν ηγεμόνα. Μεταξύ αυτών και ο Άγιος Δονάτος. Δεν είναι σαφές ποιος είναι ο Ρομβέρτος.) Εκείνη την εποχή το κάστρο έγινε το ανατολικό σύνορο του Δεσποτάτου των Ιωαννίνων.

Το 1411 υποτάχτηκε στον Κάρολο Α’ Τόκκο, (που ήταν άρχων Κεφαλληνίας και Λευκάδας και αργότερα «Δεσπότης της Άρτας και των Ιωαννίνων» μέχρι το 1429).

Το 1449 η Παραμυθιά καταλαμβάνεται από τους Τούρκους και παραμένει υπό τουρκική κυριαρχία μέχρι το 1913.
Το κάστρο πρέπει να εγκαταλείφθηκε μετά τις σφοδρές μάχες στην περιοχή της Παραμυθιάς μεταξύ διαφόρων Τούρκων πασάδων και των δυνάμεων του Αλή πασά, το 1806.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το κάστρο αποτελείται από έναν εξωτερικό οχυρωματικό περίβολο με πολυγωνική κάτοψη, ενισχυμένο με πύργους, και μια εσωτερική ακρόπολη στο ψηλότερο σημείο, στα ανατολικά. Οι περισσότερες φωτογραφίες αυτής της σελίδας είναι από την ακρόπολη.
Η συνολική έκταση στο εσωτερικό του κάστρου είναι περίπου 30 στρέμματα.

Η βόρεια πλευρά του λόφου είναι βραχώδης, απροσπέλαστη και γι’αυτό παρέμεινε ατείχιστη, ενώ η νότια είχε τειχιστεί μόνο στα ευάλωτα σημεία. Το μεγαλύτερο τμήμα των τειχών βρίσκεται στη δυτική πλευρά του λόφου, προς την πλευρά της πόλης (της Παραμυθιάς), που είναι και η πιο βατή.

Στην κατασκευή του διακρίνονται χρονολογικά τρεις τουλάχιστον οικοδομικές φάσεις:
Η ελληνιστική, που αποτελείται από μεγάλων διαστάσεων ασβεστολιθικούς δόμους, η βυζαντινή με λίθους, πλίνθους και κονίαμα και η οθωμανική με αργολιθοδομή.

Στο εσωτερικό σώζονται ερείπια οικιών, μουσουλμανικού τεμένους, διάφοροι θολωτοί χώροι (ως επί το πλείστον της Τουρκοκρατίας) κατά μήκος της δυτικής πλευράς των τειχών και ερείπια διαφόρων κτιρίων.

Τα τείχη σε ορισμένα σημεία σώζονται μέχρι ύψος 5 μ.

Στη δυτική πλευρά του κάστρου σώζεται η κεντρική του πύλη, εκατέρωθεν της οποίας, εξωτερικά των τειχών, υπάρχουν δυο ενισχυτικές αντηρίδες. Αυτή πύλη ανάγεται σίγουρα στη Βυζαντινή φάση. Μια δεύτερη πύλη υπάρχει στη βορειοδυτική πλευρά του οχυρωματικού περιβόλου. Η πιο παλιά πύλη ήταν η ανατολική, που ήταν υπόγεια, κάτω από το ανατολικό τμήμα του αρχαίου τείχους και εν μέρει λαξευμένη στο φυσικό βράχο. Μαζί με την πύλη που υπάρχει στην ακρόπολη, οι πύλες του κάστρου ήταν τέσσερις.

Στο ανατολικό τμήμα του κάστρου, στο πιο ψηλό σημείο του λόφου, είναι χτισμένη η ακρόπολη, διαστάσεων περίπου 25✖47μ., που χωρίζεται από την υπόλοιπη οχύρωση με εσωτερικό τείχος ενισχυμένο με τέσσερις πύργους. Δύο από αυτούς προστάτευαν την είσοδο της ακρόπολης και ο τρίτος την ανατολική πύλη του περιβόλου του κάστρου.
Στην ακρόπολη οδηγεί ράμπα στη δυτική πλευρά, που καταλήγει σε πύλη. Το εσωτερικό της ακρόπολης διαμορφώνεται με αναλημματικό τοίχο σε δύο επίπεδα. Η εσωτερική βόρεια όψη του τείχους στο χαμηλότερο επίπεδο διαμορφώνεται με εναλλασσόμενες τυφλές τοξωτές εσοχές και ανοίγματα (φωτο 3,7). Στο ανώτερο επίπεδο της ακρόπολης διακρίνονται οικοδομικά λείψανα δεξαμενής και κτιρίων.

Κάτω από το κάστρο σώζεται και η Κούλια της Παραμυθιάς, το μόνο από τα παλιά πυργόσπιτα που διατηρείται μέχρι σήμερα, έστω και ανακατασκευασμένο.

Πηγές