Ελάχιστα υπολείμματα από τα τείχη ενός υστεροβυζαντινού κάστρου, κρυμμένα μέσα σε πυκνή βλάστηση από πουρνάρια, κοντά στο Καλπάκι.

Ιστορία

Η Βελλά ήταν σημαντική μεσαιωνική πόλη της Ηπείρου που βρισκόταν κοντά στο Καλπάκι πάνω και γύρω από το χώρο που σήμερα είναι η Ιερά Μονή Παναγίας Βελλάς η οποία λειτούργησε και ως Εκκλησιαστική Σχολή (Ιεροδιδασκαλείον) από το 1911 έως το 1989.

Το «καστρί Βελλάς» βρίσκεται σε ένα κωνικό ύψωμα σε απόσταση περίπου 1 χιλιομέτρου από το μοναστήρι. Το καστρί αυτό (από το οποίο σήμερα σώζεται ένα μέρος των τειχών σε χαμηλό ύψος) ήταν μάλλον λίγο πιο έξω από την κυρίως πόλη και πρέπει να χρησίμευε σαν καταφύγιο των κατοίκων σε περιπτώσεις επιδρομής. Δεν ήταν, κατά τα φαινόμενα, το διοικητικό κέντρο της πόλης.

Γενικά αυτό το μοντέλο άμυνας, δηλαδή ένα μικρό κάστρο έξω από τον κυρίως ιστό της πόλης φαίνεται να ήταν συνηθισμένο στα κάστρα του Δεσποτάτου της Ηπείρου. Το συναντάμε στην Κόνιτσα και αλλού. Δεν αποκλείεται και η κυρίως πόλη να διέθετε πρόσθετη οχύρωση. Πάντως από την οχύρωση ή τα υπόλοιπα κτίσματα της Βελλάς δεν σώζεται σχεδόν τίποτα.

Η παλιότερη αναφορά για την ύπαρξη της Βελλάς υπάρχει από τον 8ο αιώνα. Για πρώτη φορά έγινε έδρα επισκοπής τον 10ο αιώνα υπαγόμενη στην μητρόπολη Ναυπάκτου Όταν η Ναύπακτος κατακτήθηκε από τους Ενετούς, η Βελλά υπήχθη στη νεοσύστατη Μητρόπολη Ιωαννίνων (1319).

Η περίοδος ακμής της πόλης ήταν ο 13ος αιώνας, όταν η περιοχή ανήκε στο Δεσποτάτο της Ηπείρου. Η πόλη τότε έφτασε να έχει 12.000 κατοίκους! Πιθανολογούμε ότι τότε -ή λίγο νωρίτερα- οριστικοποιήθηκε και η οχύρωση στο Καστρί.

Το 1380 η πόλη κατελήφθη από τους Τούρκους, σε ένα περιστατικό που υπάρχει στην αφήγηση του Χρονικού των Ιωαννίνων (το οποίο διηγείται την ιστορία των Ιωαννίνων στα χρόνια του Θωμά Β' Πρελούμπου ή Πρελιούμποβιτς, Σέρβου Δεσπότη της Ηπείρου με έδρα τα Ιωάννινα, στο δεύτερο μισό του 14ου αιώνα).

Τα γεγονότα του 1380 έχουν ως εξής: η Βελλά υπέφερε για πολλά χρόνια από επιδρομές Αλβανών ληστών η οποία σιγά-σιγά είχαν αποκτήσει τον έλεγχο της περιοχής. Ο Θωμάς Πρελούμπος για να τους αντιμετωπίσει ζήτησε τη βοήθεια των Τούρκων η οποίοι έστειλαν ένα ασκέρι 3000 αντρών υπό την ηγεσία του αρνησίθρησκου Αλβανού Ισαήμ. Η Βελλά παραδόθηκε αμαχητί. Οι Τούρκοι σε εκείνη την περίπτωση, μετά από διάπραξη των συνήθων αγριοτήτων, έφυγαν, αλλά όπως συνέβη και σε άλλα σημεία της Βυζαντινής επικράτειας, αυτές οι διευκολύνσεις που έκαναν στους διάφορες τοπάρχες τους άνοιξαν την όρεξη για μόνιμη εγκατάσταση λίγες δεκαετίες αργότερα...

Μετά από αυτό το περιστατικό, η Βελλά απαλλαγμένη από Τούρκους και Αλβανούς γνώρισε μια ακόμη περίοδο ακμής που κράτησε μέχρι το 1430 όταν η Ήπειρος κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς.

Το μεγάλο χτύπημα για την πόλη ήρθε το 1458, όταν πέρασε από την Ήπειρο ο Γιακούπ πασάς στην εκστρατεία του εναντίον του Αλβανού Σκεντέρμπεη. Ο Γιακούπ φοβούμενος επέκταση της ανταρσίας σε όλη την Ήπειρο διέταξε να κατεδαφιστούν όλες οι οχυρώσεις. Τα μόνα κάστρα που αντιστάθηκαν ήταν η Βελλά και το Λαχανόκαστρο. Οι Τούρκοι κατέλαβαν την Βελλά μετά από τρεις εβδομάδες όταν κατόρθωσαν να κόψουν την υδροδότηση της πόλης από τις πηγές του Καλαμά (που είναι δίπλα). Τότε καταστράφηκαν τα τείχη ενώ και η ίδια η πόλη πρέπει να υπέστη καταστροφές.

Η παρακμή της Βελλάς επιταχύνθηκε μετά την επανάσταση του Φιλοσόφου (1611) όταν επικράτησε χάος και αυξήθηκαν οι ληστρικές επιδρομές Αλβανών και άλλων στην περιοχή. Το 1626 είχαν μείνει ελάχιστοι κάτοικοι. Το 1695 αυτή η άλλοτε πολυάνθρωπη πόλη αναφέρεται απλά σαν «κώμη» και μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα είχε εγκαταλειφθεί εντελώς. Από εκεί και πέρα ερήμωσε μέχρι του σημείου να μην υπάρχουν πια σχεδόν καθόλου ίχνη.