Αρχαία ακρόπολη των Μολοσσών που χρησιμοποιήθηκε σαν κάστρο και κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο.

Βρίσκεται λίγο βόρεια από το χωριό Ωραιόκαστρο της επαρχίας Πωγωνιανής του νομού Ιωαννίνων, σε ένα λόφο πάνω από τα κοιμητήρια του χωριού.

Το χωριό λεγόταν Λαχανόκαστρο μέχρι το 1955, οπότε το όνομα ωραιοποιήθηκε σε Ωραιόκαστρο. Πάντως το παλιό όνομα είναι ακόμα σε χρήση από τους ντόπιους.

Ιστορία

Το Λαχανόκαστρο ήταν αρχαίο κάστρο. Υπήρξε μια από τις 60 περίπου ακροπόλεις των Μολοσσών που υπήρχαν κατά την Ελληνιστική περίοδο σε μια περιοχή που βρίσκεται μέσα στα όρια του σημερινού νομού Ιωαννίνων.

Οι Μολοσσοί ήταν μία από τις 14 ελληνικές φυλές των αρχαίων Ηπειρωτών, ίσως η πιο σημαντική. Ήταν κτηνοτροφικός λαός διαιρεμένος σε πολλές ημιανεξάρτητες φυλές και ζούσαν «κατά κώμας». Δηλαδή σε μικρούς οικισμούς -κώμες- και όχι σε πόλεις-κράτη.

Τον 3ο αιώνα π.Χ. στην περιοχή των Μολοσσών δημιουργήθηκαν πολλές μικρές ακροπόλεις. Ο λόγος για αυτήν την ξαφνική ανάγκη για οχυρώσεις δεν είναι ακριβώς γνωστός. Εικάζεται ότι πιθανό να ήταν πρωτοβουλία κάποιου ηγέτη τους (ίσως του βασιλιά Πύρρου) ή του Κοινού των Ηπειρωτών μέλος του οποίου έγιναν οι Μολοσσοί από το 231 π.Χ. Ή, ίσως, να ήταν μια αντίδραση στις συνεχείς επιθέσεις των Ιλλυριών από βόρεια, που κορυφώθηκαν όταν βασίλισσα των Ιλλυριών έγινε η Τεύτα (μετά το 231 π.Χ.). Αξίζει να σημειωθεί ότι οι δραστηριότητες της Τεύτας ήταν η αφορμή για την πρώτη επίθεση των Ρωμαίων ανατολικά της Αδριατικής που αργότερα ξεκίνησαν την εισβολή τους στην Ελλάδα από τη Βόρεια Ήπειρο...

Το Λαχανόκαστρο λοιπόν υπήρξε μια από αυτές τις ακροπόλεις των Μολοσσών. Δεν ήταν ούτε μεγάλη πόλη ούτε μεγάλο κάστρο. Και δεν γνωρίζουμε το όνομα της κώμης εκείνη την περίοδο, που δεν ήταν, πάντως, «Λαχανόκαστρο».

Οι Μολοσσοί τον 2ο αιώνα π.Χ. συμμάχησαν με άλλες Ελληνικές δυνάμεις εναντίον των Ρωμαίων. Το 167 π.Χ. όμως οι Ρωμαίοι επικράτησαν και η Ήπειρος έγινε Ρωμαϊκή επαρχία. Οι Ρωμαίοι συμπεριφέρθηκαν πολύ εκδικητικά στην Ήπειρο (κυρίως λόγω Πύρρου). Λεηλάτησαν, έσφαξαν, κατέστρεψαν 70 πόλεις και αιχμαλώτισαν 150,000 Ηπειρώτες που τους έστειλαν δούλους στην Ιταλία.

Έτσι, μετά τη Ρωμαϊκή κατάκτηση το μεγαλύτερο μέρος της Ηπείρου μετατράπηκε σε έρημη χώρα. Λέγεται ότι χρειάστηκε να περάσουν 500 χρόνια για να επανακάμψει η ζωή στην Ήπειρο. Δεν ξέρουμε ακριβώς τι απέγινε το πόλισμα που υπήρχε στο Λαχανόκαστρο, αλλά το πιθανότερο είναι να καταστράφηκε από τους Ρωμαίους και να έμεινε εγκαταλελειμμένο και έρημο για πολλούς αιώνες.

Κάποια στιγμή κατά το Μεσαίωνα το μέρος κατοικήθηκε ξανά. Δεν ξέρουμε πότε ακριβώς. Εκείνο που ξέρουμε είναι ότι τον 14ο αιώνα υπήρχε οικισμός Λαχανόκαστρο και μάλιστα από τότε είχε αυτό το το όνομα.
Η προέλευση του ονόματος δεν είναι γνωστή. Εικάζεται ότι προέρχεται από το όνομα «Λαχανάς» το οποίο σαν οικογενειακό όνομα υπήρχε στην Ήπειρο, και ενδεχομένως κάποιος από αυτήν την οικογένεια να ήταν ο τιμαριούχος της γης στην οποία ανήκε το κάστρο. (Υποθετικά όλα αυτά.)

Η πρώτη φορά που το Λαχανόκαστρο αναφέρεται από μεσαιωνικές πηγές είναι στο «Χρονικό των Ιωαννίνων» το οποίο αφηγείται την ιστορία των Ιωαννίνων στα χρόνια που Δεσπότης της Ηπείρου ήταν ο Σέρβος Θωμάς Πρελούμπος ή Πρελιούμποβιτς (1366-1384).

Η ιστορία στην οποία εμπλέκεται και το Λαχανόκαστρο έχει ως εξής: Η Ήπειρος υπέφερε για πολλά χρόνια από ληστρικές επιδρομές Αλβανών. Το πρόβλημα είχε γίνει πολύ έντονο μετά το 1339, καθώς οι Αλβανοί δεν περιορίζονταν πλέον απλώς σε επιδρομές αλλά είχαν καταλάβει κάποιες πόλεις και είχαν εγκατασταθεί κανονικά σε αυτές. Ένα από τα μέρη που είχαν περάσει υπό τον έλεγχο των Αλβανών ήταν και το Λαχανόκαστρο.

Ο Θωμάς Πρελούμπος για να τους αντιμετωπίσει ζήτησε τη βοήθεια των Τούρκων η οποίοι έστειλαν ένα ασκέρι 3000 αντρών υπό την ηγεσία του αρνησίθρησκου Αλβανού Ισαήμ ή Τζαΐμ. Ο Ισαήμ πέτυχε στην αποστολή του και απώθησε τους Αλβανούς. Όμως το τούρκικο ασκέρι συνέχισε με λεηλασίες και αγριότητες σε βάρος των Ελλήνων, ιδίως στη Βελλά (που ήταν η πιο σημαντική από τις πόλεις που ανακατελήφθησαν). Το αποτέλεσμα ήταν να τρομοκρατηθεί ο Πρελούμπος και να αναζητήσει τρόπους απαλλαγής από τους Τούρκους.

Μετά από τα γεγονότα αυτά, και για να προφυλαχθεί από μελλοντικές επιθέσεις Αλβανών και Τούρκων, ο Πρελούμπος προέβη σε κατασκευή ή ανακατασκευή πολλών κάστρων της περιοχής όπως της Βελλάς, της Κόνιτσας και του Λαχανόκαστρου. Και επίσης σε Δελβινάκι, Βήσσανη, Δοβρά (όπου δεν διασώζονται κάστρα). Ο Ισαήμ δεν αποχώρησε αμέσως καθώς αναφέρεται ότι έγινε τοπάρχης του Πωγωνίου με έδρα μάλιστα το Λαχανόκαστρο. Πιθανόν αυτό να έγινε για μείνει ήσυχος. Δεν γνωρίζουμε μέχρι πότε παρέμεινε εκεί, αλλά δεν πρέπει να ήταν για πολύ καθώς δεν αναφέρεται στα γεγονότα των επόμενων δεκαετιών, ενώ είναι γνωστό ότι πέθανε πολλά χρόνια μετά στη Βέροια συμμετέχοντας σε Οθωμανική εκστρατεία. Οι απόγονοί του εμφανίστηκαν αργότερα να κατέχουν χωριά στη σημερινή Βόρεια Ήπειρο (περιοχή Δρόπολης).

Ένα άλλο ηπειρώτικο μεσαιωνικό χρονικό, το Χρονικό των Τόκκων εξιστορεί ότι ο Κάρολος Α’ Τόκκος διεξήγαγε το 1399 πολεμικές επιχειρήσεις στην περιοχή του Άνω Πωγωνίου και τελικά ανέκτησε τον έλεγχο της περιοχής για λογαριασμό του Δεσποτάτου της Ηπείρου. Το Λαχανόκαστρο δεν αναφέρεται ονομαστικά σε αυτό το χρονικό, αλλά φαίνεται ότι το τέλος του 14ου αιώνα το Πωγώνι (και το Λαχανόκαστρο) είχε ξαναπεράσει υπό Αλβανικό έλεγχο και ανήκε στον ηγεμόνα του Αργυροκάστρου, Γκίνη Ζενεβέση. Στη συνέχεια πέρασε στο Δεσποτάτο της Ηπείρου, όπου παρέμεινε μέχρι την τουρκική κατάκτηση, το 1430.

Το 1458 το Λαχανόκαστρο καταστράφηκε από τους Τούρκους. Ήταν η εποχή της επανάστασης του Γεωργίου Καστριώτη ή Σκεντέρμπεη στην Αλβανία. Για να τον αντιμετωπίσουν οι Τούρκοι έστειλαν δύο εκστρατευτικά σώματα, το ένα εκ των οποίων κινήθηκε από νότο με επικεφαλής τον Γιακούμπ μπέη. Ο Γιακούμπ περνώντας από το Πωγώνι διαπίστωσε ότι ο πληθυσμός, όπως ήταν φυσικό, σε αυτή τη σύγκρουση ήταν με το μέρος του Καστριώτη. Οπότε, για να μην αφήσει στα νώτα του εχθρικές οχυρές θέσεις, έδωσε διαταγή να καταστραφούν όλα τα κάστρα στην περιοχή, συμπεριλαμβανομένου του Λαχανόκαστρου.

Τα μόνα κάστρα που αντιστάθηκαν τότε στον Γιακούμπ ήταν η Βελλά και το Λαχανόκαστρο. Ο Γιακούμπ αναγκάστηκε να τα πολιορκήσει και τελικά τα κατέλαβε και τα κατέστρεψε εντελώς, μαζί με τους οικισμούς τους.

Αυτό ήταν το τέλος του κάστρου. Τα ίχνη εκείνης της καταστροφής είναι ορατά στο λόφο μέχρι σήμερα. Το κάστρο δεν χρησιμοποιήθηκε ξανά ούτε από Τούρκους ούτε από κανέναν άλλο.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το κάστρο βρίσκεται σε ένα χαμηλό σχετικά ύψωμα, στη νότια πλευρά του οποίου ρέει ο ποταμός Γορμός (οι πηγές του οποίου είναι λίγο πιο πάνω). Αυτή η πλευρά, προς το ποτάμι, είναι απότομη αλλά οι υπόλοιπες πλαγιές του υψώματος είναι ομαλές και σχετικά ευάλωτες.

Πρόκειται για μικρό κάστρο. Το μεγαλύτερο μέρος των τειχών έχει καταστραφεί, και το μόνο που διασώζεται σε κάποιο ύψος, περί τα 4 μέτρα, είναι τα ερείπια ενός τετράγωνου πύργου στη βορειοανατολική γωνία του οχυρωματικού περιβόλου. Ο πύργος αυτός φαίνεται να είναι μεσαιωνικός.

Η οχύρωση αποτελούνταν από έναν εξωτερικό περίβολο και έναν μικρότερο στο εσωτερικό, που περιλάμβανε τον πύργο και βρίσκεται στο ψηλότερο σημείο. Η έκταση αυτής της μικρής εσωτερικής ακρόπολης είναι το πολύ ένα στρέμμα.

Η συνολική έκταση του κάστρου δεν υπερέβαινε τα 8 στρέμματα. Η περίμετρος των εξωτερικών τειχών ήταν περί τα 350 μέτρα

Το πιο διακριτό μέρος των τειχών είναι το τμήμα εκατέρωθεν του πύργου. Ακόμα και εκεί διατηρούνται σε επίπεδο θεμελίων, μόνο, αλλά είναι ορατά επειδή υποστηρίζονται από επιχωματώσεις που προεξέχουν.

Στα υπόλοιπα τμήματα του κάστρου τα τείχη είναι εντελώς κατεστραμμένα κατά τρόπο που δείχνει ότι η καταστροφή δεν έγινε από φυσικά αίτια ούτε ήταν αποτέλεσμα της φυσιολογικής φθοράς του χρόνου. Ό,τι έχει απομείνει είναι πολλές σκόρπιες πέτρες σε όλες τις πλαγιές που περιβάλλουν το ανώτερο σημείο του υψώματος. Αν μη τι άλλο αυτό σημαίνει ότι αιτία της καταστροφής δεν ήταν η λιθολόγηση (χρήση των υλικών για νεώτερες κατασκευές).

Στη νότια πλευρά, προς το ποτάμι, μάλλον δεν υπήρχαν τείχη καθώς οι βράχοι είναι πολύ απότομοι.

Είναι ενδιαφέρον ότι σε ελάχιστα σημεία, στην ανατολική πλευρά, προς το νεκροταφείο του χωριού, διασώζονται σε ύψος ενός ή δύο δόμων υπολείμματα από τα αρχαία τείχη.

Μια ιδιαιτερότητα του Λαχανόκαστρου είναι η ενσωμάτωση πολλών βράχων του λόφου στην οχύρωση (παραμένοντας στη φυσική τους θέση). Σε ορισμένα μάλιστα σημεία αυτοί οι βράχοι φαίνεται να έχουν σμιλευτεί ώστε να είναι πιο απροσπέλαστοι.