Ιστορία

Με δυο λόγια: Το κάστρο της Χώρας της Σαμοθράκης χτίστηκε από τον Γενοβέζο ηγεμόνα της Αίνου Παλαμήδη Γατελούζο ή Γκατιλούζιο μεταξύ1431-1433, πάνω σε Βυζαντινό κάστρο που προϋπήρχε εκεί από τον 10ο αιώνα, τουλάχιστον. Το κάστρο δεν έμεινε στα χέρια των Γενοβέζων για πολύ, καθώς κατελήφθη το 1456 από τους Τούρκους.

Πιο αναλυτικά:

To ύψωμα στο οποίο βρίσκεται το κάστρο κατοικήθηκε από τη νεολιθική ακόμα εποχή όπως μαρτυρούν μεγαλιθικά ευρήματα, και δεν έπαψε ποτέ να κατοικείται από τότε.

Η μεσαιωνική ιστορία της Σαμοθράκης είναι εν πολλοίς άγνωστη. Κατά τον Μεσαίωνα το νησί αναφέρεται ελάχιστα από τις πηγές, σε αντίθεση με την Αρχαιότητα – μέχρι και την Υστερορωμαϊκή περίοδο – όταν η ακτινοβολία του νησιού είχε ξεπεράσει τον Ελλαδικό χώρο, και η Σαμοθράκη είχε εξελιχθεί σε διεθνές θρησκευτικό κέντρο λόγω των Καβειρίων Μυστηρίων και της ύπαρξης του Ιερού των Μεγάλων Θεών (στην Παλαιόπολη).
Σημειωτέον ότι οι χθόνιοι Κάβειροι (που ήταν δύο μεταλλωρύχοι νάνοι) και οι απόκρυφοι Μεγάλοι Θεοί δεν είχαν σχέση μεταξύ τους και δεν είχαν σχέση ούτε με το δωδεκάθεο. Είναι πολύ παράξενο που οι δύο αυτές ανεξάρτητες μυστηριακές λατρείες συνέπεσαν στο νησί της Σαμοθράκης (αργότερα μάλλον ενοποιήθηκαν) και απέκτησαν διεθνή εμβέλεια (αλλά ας μην επεκταθούμε περισσότερο, εδώ μιλάμε για μεσαιωνικά κάστρα).

Μετά τον 4ο αιώνα, όταν καταργήθηκαν τα Μυστήρια, η Σαμοθράκη άρχισε να παρακμάζει και έγινε τόπος εξορίας για τους Βυζαντινούς. Κατά τον 8ο και 9ο αιώνα γνώρισε μεγάλες καταστροφές από επιδρομές Σλάβων και Σαρακηνών. Το 768 μ.Χ. έγινε μεγάλη επιδρομή Σλάβων με μονόξυλα (!) σε Σαμοθράκη, Ίμβρο και Τένεδο που είχε ως αποτέλεσμα τη λεηλασία αυτών των νησιών και τον εξανδραποδισμό 2500 αμάχων.

Στη Σαμοθράκη πέθανε το 815 ο Βυζαντινός μοναχός και ιστορικός Θεοφάνης ο Ομολογητής, ο οποίος είχε εξοριστεί εδώ από το αυτοκράτορα Λέοντα Ε’ τον Αρμένιο εξαιτίας των ειδωλολατρικών του φρονημάτων.

Υπάρχουν ενδείξεις ότι κατά τη Μεσοβυζαντινή Περίοδο το νησί είχε μετατραπεί σε μοναστηριακό κέντρο αποτελούμενο από μετόχια που υπάγονταν απευθείας στα μοναστήρια της Κωνσταντινούπολης και όχι στον Άθω όπως συνέβαινε με τα υπόλοιπα νησιά του Βορείου Αιγαίου.

Ο Οθωμανός ναύαρχος και χαρτογράφος Πίρι Ρέις στο έργο του «Βιβλίον Ναυσιπλοΐας» (“Κιτάπ Μπαχρίγιε”, 1521) μιλάει ως εξής για τη Σαμοθράκη:

Το νησί αυτό ονομάζεται στα τουρκικά Σεμάντιρεκ. Οι άπιστοι, όμως, το λένε Σάντα Μεντιράκε. Το νησί είναι ένα σφαιρικό βουνό, τόσο ψηλό που δεν του λείπει ποτέ το χιόνι. Τα χαμηλά του είναι γεμάτα πεύκα. Έχει περίμετρο τριάντα πέντε μίλια. Τα παλιά χρόνια ήταν κέντρο μοναστηριών, ενώ σήμερα τα μοναστήρια όπου έμεναν οι μοναχοί είναι ερειπωμένα. Το ένα από αυτά τα μοναστήρια λέγεται Παλιάμπολου [Παλιόπολη]. Είναι ένα ερείπιο δίπλα στη θάλασσα.

Μάλιστα, στην πρώτη έκδοση του βιβλίου ναυσιπλοΐας, όπου η Σαμοθράκη χαρακτηρίζεται «Άγιος Τόπος», ο Πίρι Ρέις μεταφέρει την περίεργη πληροφορία, ότι οι χριστιανοί καλόγεροι, γενικώς, δεν επιτρεπόταν να εισέλθουν στην Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης, αν δεν δεν είχαν περάσει μια ασκητική περίοδο στο νησί τη Σαμοθράκης.

Η πρώτη, μεσαιωνική οχύρωση στη Χώρα, χρονολογείται πιθανότατα στα τέλη του 10ου αιώνα. Κατάλοιπο αυτής της μεσοβυζαντινής οχύρωσης είναι ένας ισχυρός κυκλικός πύργος στη ΝΑ γωνία του περιβόλου (σημείο 1 στην κάτοψη, φωτο 9), ο οποίος είναι χτισμένος με προσεγμένη αργολιθοδομή και ζώνες πλινθοδομής. Επίσης, στη ΒΔ μεριά του άνω περιβόλου ένας ορθογώνιος επιμήκης πύργος (σημείο 6), με θολωτή οροφή στον πρώτο όροφο, είναι κι αυτός βυζαντινός. Χρησίμευε πιθανότατα για δεξαμενή.

Η οχύρωση αυτή ενισχύθηκε και ανακατασκευάστηκε τον 15ο αιώνα από τους Γενοβέζους ηγεμόνες Γκατιλούζι ή Γατελούζους.
Οι Γκατιλούζι προέκυψαν ως εξής στη Σαμοθράκη: Το 1376 ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Ανδρόνικος Δ’ Παλαιολόγος, ο οποίος είχε την υποστήριξη των Γενοβέζων της παροικίας του Γαλατά στη διαμάχη με τον πατέρα του Ιωάννη Ε’ (τον οποίο είχε εκθρονίσει για λίγο) παραχώρησε την πόλη Αίνο (σημερινή Enez στην Ανατολική Θράκη, στο Δέλτα του Έβρου, απέναντι από την Αλεξανδρούπολη) στον Γενοβέζο Νικόλαο Γατελούζο (Niccolò Gattilusio), αδερφό του ηγεμόνα της Λέσβου Φραγκίσκου A’ Γατελούζου. Ο Νικολό πέθανε το 1409 και τον διαδέχθηκε ο ανιψιός του Παλαμήδης Γατελούζος (Palamede Gattilusio) αδερφός του Φραγκίσκου Β’ της Λέσβου. (Σημειωτέον ότι, οι Γατελούζοι της Λέσβου και οι Γατελούζοι της Σαμοθράκης ήταν στενοί συγγενείς, αλλά δεν υπαγόταν κάποιος από τους δύο στον άλλο. Επίσης, αμφότεροι είχαν πάντα εξαίρετες σχέσεις με τους Παλαιολόγους).

Το 1433 ο περιηγητής Bertrandon de la Broquiere αναφέρει ότι η Σαμοθράκη, τα τελευταία χρόνια, είναι κτήση του Παλαμέντε Γατελούζου, του Γενοβέζου ηγεμόνα της Αίνου. Η άφιξη των Γκατιλούζι στη Σαμοθράκη πρέπει να έγινε το 1430 κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες. Είτε το νησί αποδόθηκε στον Παλαμήδη από τον Βυζαντινό αυτοκράτορα είτε, το πιθανότερο, ο Παλαμήδης το καταπάτησε (γνωρίζουμε ότι το ίδιο έγινε με τη Θάσο, που την κατέλαβαν αυθαίρετα οι Γατελούζοι της Λέσβου το 1434).
Εκείνα τα χρόνια η Σαμοθράκη πρέπει να ήταν σχεδόν έρημη όντας εύκολη λεία στις συνεχείς επιδρομές των Τούρκων πειρατών της Μικράς Ασίας, και μάλλον κανένας δεν ενοχλήθηκε που ο Παλαμήδης την πρόσθεσε στην ηγεμονία του.
Εδώ να επισημάνουμε ότι είναι πολύ πιθανόν για την προσάρτηση αυτή να έδωσε την έγκρισή του ο Τούρκος Σουλτάνος, καθώς εκείνη την περίοδο όλοι οι ηγεμονίσκοι των Βαλκανίων είχαν ήδη δηλώσει υποτελείς των Οθωμανών (μαζί και ο Βυζαντινός αυτοκράτορας).

Σχεδόν αμέσως με τον ερχομό του στη Σαμοθράκη, ο Παλαμήδης Γατελούζος άρχισε την ανακατασκευή του κάστρου της Χώρας και της αρχαίας οχύρωσης στην Παλαιόπολη. Αυτό το μαθαίνουμε από τις εντοιχισμένες επιγραφές στους δύο γενοβέζικους πύργους του κάστρου που έχουν ημερομηνίες 1431 και 1433. Με την ευκαιρία να επισημάνουμε ότι πέρα από τους δύο ορθογώνιους πύργους που πρόσθεσε ο Παλαμήδης, κατά τα άλλα η ανακατασκευή του κάστρου περιορίστηκε είτε σε μικροεπεμβάσεις είτε σε κτίσματα που δεν σώζονται. (Κάτι αντίστοιχο έγινε και στην Παλαιόπολη όπου στην αρχαία οχύρωση προστέθηκαν δύο πύργοι και σχεδόν τίποτα άλλο.)

Ο Παλαμήδης Γατελούζος κατάφερε να έχει καλές σχέσεις με τους Οθωμανούς και δεν έχασε τα εδάφη της ηγεμονίας του κατά τη θυελλώδη εποχή λίγο πριν και λίγο μετά την Άλωση. Μάλιστα, το 1455 (ή ίσως το 1453) ο Μωάμεθ ο Πορθητής του παραχώρησε και την Ίμβρο. Την ίδια χρονιά ο Παλαμήδης πέθανε.

Τον Παλαμήδη διαδέχθηκε ο δευτερότοκος γιος του Ντορίνο Β’. Η χήρα τού πρωτότοκου γιου του Τζιόρτζιο (που ήταν κόρη του Λουκά Νοταρά) αισθάνθηκε αδικημένη από αυτήν την εξέλιξη και ζήτησε τη βοήθεια του σουλτάνου. Ο Μωάμεθ Β’ ενοχλημένος που δεν ρωτήθηκε για τη διαδικασία διαδοχής, παρενέβη άμεσα: Κατέλαβε το 1456 την Αίνο και λίγο μετά έστειλε στόλο 10 πλοίων και κατέλαβε και τη Σαμοθράκη. Ο Ντορίνο Β’ έσπευσε στην Αδριανούπολη για να προσπαθήσει να μεταπείσει τον σουλτάνο και να κρατήσει τις περιοχές του. Ο Μωαμεθ Β’ δεν δέχθηκε και αντιπρότεινε στον Ντορίνο να γίνει αυθέντης στη Ζίχνα. Ο Ντορίνο δεν μπορούσε να αρνηθεί, αλλά καθ’ οδόν προς τη Ζίχνα σκότωσε τους Τούρκους που τον συνόδευαν και κατέφυγε στον θείο της γυναίκας του Γουλιέλμο Κρίσπο, δούκα του Αρχιπελάγους, στη Νάξο.
Αυτό ήταν το τέλος των Γατελούζων στη Σαμοθράκη, οι οποίοι παρόλο που έμειναν εκεί μόνο για κανα δυο δεκαετίες, άφησαν τη σφραγίδα τους στο νησί.

Το 1460, ο Μωάμεθ Β’ θέλοντας να ανταμείψει τον τέως Δεσπότη του Μοριά Δημήτριο Παλαιολόγο που του είχε παραδώσει αμαχητί τον Μυστρά, του παραχώρησε τις παλιές κτήσεις των Γατελούζων στο Βόρειο Αιγαίο: Αίνο, Λήμνο, Ίμβρο, Θάσο, Σαμοθράκη. Σε λίγα χρόνια όμως ο Δημήτριος έπεσε σε δυσμένεια και έφυγε κακήν κακώς.

Αργότερα, τον Απρίλιο του 1466 , σε μια από τις πολεμικές επιχειρήσεις του Α’ Ενετοτουρκικού πολέμου (1463-1479), ο ενετικός στόλος υπό την αρχηγία του αρχιναύαρχου (Capitano generale da mar) Vettore Cappello κατέλαβε τα νησιά του Βορείου Αιγαίου Λήμνο, Θάσο, Σαμοθράκη και Ίμβρο.
Τα νησιά παρέμειναν υπό ενετικό έλεγχο μέχρι το τέλος του πολέμου και επεστράφησαν στους Οθωμανούς με τη συνθήκη ειρήνης της Κωνσταντινούπολης του 1479.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το κάστρο της Χώρας της Σαμοθράκης υψώνεται στη βορειοανατολική άκρη του οικισμού, πάνω σε έναν απόκρημνο βράχο.
Πρόκειται για μικρό σχετικά κάστρο. Καταλαμβάνει έκταση 1880 τ.μ.
Αποτελείται από δύο οχυρωματικούς περιβόλους. Ο άνω περίβολος (η «ακρόπολη» του κάστρου) καταλαμβάνει το ελλειψοειδές επίπεδο της κορυφής του βράχου στη δυτική πλευρά, ενώ ο κάτω περίβολος βρίσκεται λίγο πιο χαμηλά, στην ανατολική πλευρά του βράχου, πάνω από τα τελευταία σπίτια του οικισμού της Χώρας.

Ο κάτω οχυρωματικός περίβολος προστατεύεται από τείχος στη βόρεια και στη νότια πλευρά. Στη δυτική του πλευρά βρίσκεται ο άνω περίβολος, ενώ το τείχος της ανατολικής πλευράς είχε γκρεμιστεί, αλλά πρόσφατα έχει μερικώς αποκατασταθεί. Το τείχος δεν είναι συνεχές, καθώς διακόπτεται από τμήματα του βράχου που εξασφάλιζαν επαρκή αμυντική προστασία. Στον κάτω περίβολο ανήκει ένας πολυώροφος ορθογώνιος πύργος κοντά στη βορειοανατολική γωνία και ο κυκλικός βυζαντινός πύργος στη νοτιοανατολική γωνία, στη συμβολή του ανατολικού και του νότιου περιβόλου. Στο μεσοπύργιο διάστημα, μεταξύ του κυκλικού και του εξωτερικού ορθογώνιου πύργου, χτίστηκε στα νεότερα χρόνια σταθμός χωροφυλακής γκρεμίζοντας το ανατολικό τείχος, με αποτέλεσμα να μην είναι σαφής η διαμόρφωση της οχύρωσης σε αυτό το σημείο το οποίο ήταν το σημείο πρόσβασης από τον οικισμό και το πιο ευάλωτο αμυντικά.
Τούτου λεχθέντος, σε πρόσφατες φωτογραφίες (φωτο 1,2,7,13) φαίνεται ότι το αστυνομικό τμήμα έχει γκρεμιστεί και παράλληλα έχει αποκατασταθεί η ανατολική πλευρά (που χρησίμευε σαν τοίχος του κτιρίου της χωροφυλακής). Αυτό πρέπει να έγινε μετά το 2010, αλλά στον Καστρολόγο δεν έχουμε περισσότερες πληροφορίες επ’ αυτού.

Ο κυκλικός πύργος (σημείο 1 κάτοψης, φωτο 8,9 – αριστερά) έχει διάμετρο 7μ. και σώζεται σε ύψος 12μ. Έχει χτιστεί με μεγάλους αργούς λίθους και ασβεστοκονίαμα που περιέχει σποραδικά σπασμένα κεραμίδια. Η τοιχοποιία του ενισχύεται καθ’ ύψος με έξι οριζόντιες ζώνες, τριών σειρών πλίνθων η καθεμία. Στη σημερινή κατάσταση διατήρησής του δεν παρουσιάζει ανοίγματα και δεν διατηρεί την ανωδομή του. Σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη, ο συγκεκριμένος πύργος είναι κατάλοιπο της μεσοβυζαντινής οχύρωσης (τέλη 10ου αι.).

Ο ορθογώνιος βορειοανατολικός πύργος του εξωτερικού περιβόλου (σημείο 2, φωτο 8 – δεξιά) διατηρείται σε ύψος 11,30 μ. περίπου και έχει διαστάσεις 10,32✖7,55 μ. Από τον πύργο διατηρούνται σήμερα μόνο δύο όροφοι και η υπόγεια θολοσκεπής κινστέρνα. Στους ορόφους ανοίγονται τοξοθυρίδες για την άμυνα, από τις οποίες σώζονται σήμερα πέντε. Στη νότια πλευρά του πύργου αυτού, πάνω από μία κατασκευή με οξυκόρυφη απόληξη, υπάρχει εντοιχισμένη πλάκα από λευκό μάρμαρο με τα οικόσημα της οικογένειας των Γατελούζων και των Παλαιολόγων (φωτο 11). Σύμφωνα με την επιγραφή, ο πύργος έχει ανεγερθεί το 1433 με εντολή του άρχοντα Παλαμήδη Γατελούζου, από το «μαΐστορα» Κωνσταντίνο.

Ο άνω οχυρωματικός περίβολος (η ακρόπολη) έχει εμβαδόν 930 τ.μ. περίπου. Δεν έχει τείχη εξωτερικά καθώς προστατεύεται από τα απόκρημνα βράχια. Η ανατολική του πλευρά (που συνορεύει με τον κάτω περίβολο) ενισχύεται με έναν ορθογώνιο πύργο (σημείο 3, φωτο 10 – αριστερά και φωτο 6) διαστάσεων 5,60✖7,25μ. και διατηρείται σε ύψος 12μ. περίπου. Είναι το πιο εμφανές σημείο του κάστρου.
Στην ανατολική όψητου πύργου βρίσκεται εντοιχισμένη μαρμάρινη πλάκα με τα οικόσημα Παλαιολόγων και Γατελούζων και μια επιγραφή (φωτο 12) που μνημονεύει την οικοδόμηση του πύργου από τον Παλαμήδη το 1431. Μεταξύ άλλων, στη επιγραφή διακρίνονται τα εξής: «Παλαμήδης Γατελιούζος, κύριος της Αίνου και της Σαμοθράκης, μέγας αριστεύς, φιλόπολις ...ανήγειρεν εκ βάθρων και αυτόν τον πύργο». Στο εσωτερικό του πύργου το ύψος των επιχώσεων είναι αρκετά υψηλό ενώ διακρίνονται τα κατάλοιπα του δαπέδου του δώματος στο επάνω μέρος.

Στο εσωτερικό τείχος που χωρίζει τον άνω από τον κάτω περίβολο, στα βόρεια του πύργου, υπάρχει πύλη (σημείο 5, φωτο 10 – δεξιά). Η είσοδος προστατευόταν παλαιότερα από μια κτιστή καταχύστρα που στηριζόταν σε δύο προβόλους (έχουν μείνει μόνο οι βάσεις των προβόλων).
Εντός του άνω περιβόλου διατηρούνται επίσης, σε χαμηλό ύψος, τα κατάλοιπα δύο μικρών ορθογώνιων λιθόκτιστων κινστερνών (=υδατοδεξαμενών, σημεία 6 και 7) εκ των οποίων η μία είναι βυζαντινή, καθώς και ερείπια διαφόρων κτισμάτων με ακαθόριστη χρήση και χρονολόγηση.

Πηγές