Διακόσια και πλέον χρόνια πέρασαν από τότε που οι Αιγινήτες άφησαν την ασφάλεια του οχυρού λόφου της Παλιαχώρας για να κατεβούν και πάλι στο λιμάνι, ελεύθεροι, απαλλαγμένοι από τις επιδρομές των πειρατών, έτοιμοι να φτιάξουν από την αρχή τη νέα πόλη της Αίγινας.

Η Παλιαχώρα, «Ο Μυστράς της Αίγινας», στέκει από τότε ερειπωμένη και τυλιγμένη σε μιαν απόκοσμη σιωπή. Με τη μοναδική ομορφιά της συνεπαίρνει τον οδοιπόρο που θα περιπλανηθεί στα πέτρινα μονοπάτια της και με κατάνυξη θα διαβεί το χορταριασμένο κατώφλι των Μεσαιωνικών εκκλησιών της.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Ο λόφος της Παλιαχώρας πρόσφερε στους Αιγινήτες εκτός από προστασία και μια καλή διαμονή παρέχοντας πόσιμο νερό που αντλούσαν από δύο φυσικές πηγές και δεξαμενές (σουβάλες) καθώς και άφθονη τροφή, μιας και η γύρω περιοχή του Μεασαγρού ήταν πολύ εύφορη.

Η τοποθεσία ήταν ιδανική όχι μόνο γιατί ο λόφος ήταν εκ φύσεως οχυρός, αλλά επειδή παράλληλα τους επέτρεπε να έχουν πλήρη εποπτεία όλου του Σαρωνικού κόλπου. Ταυτόχρονα, ο οικισμός που δημιουργήθηκε παρέμεινε αθέατος κατά κάποιο τρόπο, χάρη στην τεχνική και τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή των σπιτιών.

Ιστορία

Η Αίγινα ήταν από την αρχαιότητα πολύ σημαντική οικονομική και εμπορική δύναμη. Όντας σε στρατηγική θέση στο πέρασμα των πλοίων για την Αθήνα, τη Στερεά Ελλάδα και την Πελοπόννησο, οι Αιγινήτες ανέπτυξαν το εμπόριο από πολύ νωρίς και κατάφεραν να γίνουν κυρίαρχοι των θαλασσών. Η Αίγινα εξελίχθηκε έτσι σε ένα μεγάλο εμπορικό κέντρο και πολλοί κατά καιρούς (Πέρσες, Αθηναίοι, Σπαρτιάτες, Μακεδόνες, Περγαμηνοί, Φράγκοι, Σαρακηνοί, Βενετσιάνοι και Τούρκοι) θέλησαν να την κατακτήσουν. Στα μεσαιωνικά χρόνια δέχθηκε αλλεπάλληλες επιδρομές. Έτσι, οι κάτοικοι της Αίγινας αναγκάστηκαν να καταφύγουν στον οχυρό λόφο της Παλιαχώρας για να σωθούν από τη μανία κατακτητών όσο και επιδρομέων.

Σύμφωνα με αναφορές του Ν.Μουτσόπουλου, θεωρείται σχεδόν βέβαιο ότι η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αίγινας στο λόφο της Παλιαχώρας έγινε τον 9ο μ.Χ. αιώνα, μετά από επιδρομή Σαρακηνών που κατέστρεψαν το Λυγουριό και την Αττική. Εκεί οι Αιγινήτες δημιούργησαν μια καινούργια πόλη στα θεμέλια της παλιάς κατασκευάζοντας σπίτια, εκκλησίες, δρόμους και αργότερα και Κάστρο.

Ωστόσο μαστιζόμενη από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές από τον 9ο έως τον 12ο αιώνα μ.Χ., η Αίγινα έγινε σταδιακά καταφύγιο πειρατών και πολλοί από τους Αιγινήτες αναγκάστηκαν για να επιβιώσουν είτε να συνυπάρξουν με τους πειρατές είτε να φύγουν οριστικά από το νησί.

Το 1204, μετά την κατάκτηση από τους Φράγκους, η Αίγινα δόθηκε στους Βενετούς και από τότε ξεκινά ακόμα μια δοκιμασία των Αιγινητών μιας και το νησί αλλάζει χέρια ως «προικώον» μεταξύ των συγγενών της οικογενείας των δουκών της Αθήνας και των Λατίνων Κυβερνητών της Καρύστου.

Το 1317 δόθηκε ως προίκα στον Αλφόνσο Φαδρίγο από την Αραγώνα, πρόεδρο της Καταλανικής Εταιρείας, ο οποίος παντρεύτηκε την κόρη του αυθέντη της Καρύστου και της Αίγινας, Μπονιφάτσιο ντα Βερόνα.

Το 1451 η Αίγινα περιήλθε στην κυριαρχία της Βενετίας έως το 1540, με πρώτο διοικητή τον Λουίτζι Ντι Νικολό Μοροζίνι.

Οι Αιγινήτες κατόρθωσαν να οχυρώσουν το κάστρο της Παλιαχώρας, στην κορυφή του λόφου, με χρήματα που έδωσαν οι Βενετοί με αντάλλαγμα την κάρα του Αγίου Γεωργίου η οποία φυλασσόταν στο ναό του Αγίου Γεωργίου του Καθολικού.

Μετά τον Ενετουρκικό πόλεμο του 1463 και την ειρήνη που επακολούθησε, οι Βενετοί κράτησαν υπό την κυριαρχία τους τη Μεθώνη, τη Μονεμβασιά, το Άργος και το Ναύπλιο.

Και φθάνουμε στο 1537 όταν στις θάλασσες διαφεντεύει ο χειρότερος και αγριότερος των πειρατών, ο Μπαρμπαρόσα. Ο Μπαρμπαρόσσα ζήτησε από το Βενετό διοικητή της Αίγινας την παράδοση του νησιού. Φυσικά εκείνος αρνήθηκε και κράτησε μια φοβερή επίθεση που κράτησε 4 μέρες. Οι Τούρκοι είχαν πολλές απώλειες αλλά ο στρατός τους ήταν πολύ μεγαλύτερος και τα όπλα τους ισχυρότερα. Η καταστροφή ήταν ολοσχερής. Η Παλιαχώρα ήταν ένας λόφος γεμάτος συντρίμμια Όταν την επισκέφτηκε λίγο καιρό μετά ο βαρόνος Μπλανσάρ δεν βρήκε ψυχή ζώσα.

Με την παράδοση της Αίγινας στους Τούρκους αρχίζει η πρώτη περίοδος της Τουρκοκρατίας (1540-1687). Οι πειρατικές επιδρομές όμως αντί να σταματήσουν χειροτέρεψαν. Έτσι αν και οι Αιγινήτες σιγά-σιγά έκτισαν πάλι τα σπίτια τους πάνω στο λόφο και άρχισαν πάλι να ζουν κανονικά, είχαν πάντα το φόβο των πειρατών.

Επιπλέον άρχισαν να επιδίδονται και αυτοί στην πειρατεία λεηλατώντας κυρίως Βενετικά εμπορικά πλοία. Για να πατάξουν την πειρατεία οι Ενετοί έστειλαν τον Φραγκίσκο Μοροζίνη που για 8 μέρες πολιορκούσε την Παλιαχώρα. Όταν έφυγε πήρε μαζί του 600 κατοίκους. Έτσι η Αίγινα επανήλθε στην κυριαρχία των Βενετών από το 1687 μέχρι το 1715.

Η δεύτερη περίοδος της Τουρκοκρατίας άρχισε το 1715. Σταδιακά από το 1800 οι κάτοικοι της Αίγινας άρχισαν να εγκαταλείπουν τον οικισμό του λόφου της Παλιαχώρας για να εγκατασταθούν γύρω από το λιμάνι.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Η παράδοση θέλει τις εκκλησίες της Παλιαχώρας να είναι 365, όσες και οι μέρες του χρόνου. Ιστορικές μελέτες αναφέρουν ωστόσο ότι στην πραγματικότητα υπήρξαν γύρω στις 50. Σήμερα μπορούμε να επισκεφτούμε τις 33 που αντέχουν ακόμα στο χρόνο.

Οι ναοί χρονολογούνται από τις αρχές του 12ου έως και τον 18ο αιώνα μ.Χ. Οι περισσότεροι από αυτούς είναι μονόχωροι ή μονοκάμαροι όπως τους λένε, με ημικυλινδρικό θόλο και ανακουφιστικά τόξα στις πλάγιες πλευρές τους. Μερικοί ακολουθούν το σχήμα του ελεύθερου σταυρού όπως ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος, ο Ταξιάρχης και ο Άγιος Νικόλαος ο Μαύρικας (αυτό το εκκλησάκι το συναντούμε στην πρώτη στροφή αμέσως μετά το μοναστήρι του Αγίου Νεκταρίου). Κάποιοι από τους ναούς είναι δίκλιτοι ή δίδυμοι ή δισυπόστατοι. Αυτό σημαίνει ότι δίπλα σε έναν ναό χτιζόταν και ένας δεύτερος για να εξυπηρετεί και τους καθολικούς. Έτσι έχουμε πέντε δίκλιτους βασιλικούς ναούς.

Ορισμένοι από τους ναούς έχουν πάνω από την πόρτα της εισόδου καμπαναριό και είναι απορίας άξιο πώς διασώθηκε σε τουρκοκρατούμενη περιοχή. Χαρακτηριστικά είναι τα υπέροχα χαραγμένα στην πέτρα υπέρθυρα με σταυρούς, γεωμετρικά σχέδια και ρόδακες.

Σήμερα, ήδη κάποιοι από τους ναούς έχουν ανακαινισθεί και έχουν αποκατασταθεί τμήματα των αγιογραφιών τους, όπως ο Άγιος Γεώργιος ο Καθολικός, η Επισκοπή, το κελί του Αγίου Διονυσίου, το καθολικό της μονής της Αγίας Κυριακής και Ζωοδόχου Πηγής, ο Άγος Στέφανος και ο Τίμιος Σταυρός.

Η οχύρωση της Παλιαχώρας ολοκληρώθηκε το 1462 στην επίπεδη κορυφή του λόφου που βρίσκεται σε υψόμετρο 355μ.

Στην ανατολική πλευρά του λόφου μπορούμε ακόμα και σήμερα να δούμε τμήματα της οχύρωσης αυτής όπου διακρίνονται τρεις διαφορετικές φάσεις επισκευών που ξεχωρίζουν ως προς τη μορφολογία και την τεχνική του τρόπου κατασκευής τους.

Το κάστρο της Παλιαχώρας, όπως και του Μυστρά και των Σερβίων, ήταν κτισμένο με την ίδια τεχνοτροπία, με τρεις σειρές οχυρωματικών τειχών. Ήταν ένα λατινικό πολεοδομικό πρότυπο της εποχής που ήθελε τις οχυρώσεις να χτίζονται στις απόκρημνες πλευρές των λόφων με τις χαμηλές περιμετρικές οχυρώσεις, που αποτελούνταν από διπλό τείχος, να είναι και τμήμα των πλευρών των σπιτιών, προσφέροντας έτσι μεγαλύτερη ασφάλεια στους κατοίκους.

Όσον αφορά την Παλιαχώρα θεωρείται τοίχοι των κελιών του μοναστηριού της Αγίας Κυριακής αποτελούσαν τμήμα της εξωτερικής οχύρωσης.

Στο δεύτερο επίπεδο, το μεσαίο τείχος προστάτευε τα σπίτια των ευγενών, τους δημόσιους χώρους και τις πλατείες.

Η οχύρωση στην κορυφή του λόφου ήταν η πιο ενισχυμένη, με στρογγυλούς και τετράγωνους τοίχους (δυναμάρια) καθώς επίσης και με εξωτερικούς τοίχους (donjons) πάνω σε απόκρημνα βράχια.

Σύμφωνα με τις μαρτυρίες του περιηγητή Εβλιγιά Τσελεμπή στις αρχές του 17ου αιώνα, ο οικισμός ήταν σε πολύ καλή κατάσταση και του έκανε εντύπωση η δόμηση και η αντοχή του κάστρου. Γύρω από αυτό υπήρχαν 500 λιθόκτιστα σπίτια εκ των οποίων τα 100 ήταν μουσουλμανικά και ένα τέμενος, ενώ τα υπόλοιπα ήταν των Αιγινητών.

Κατά την καταστροφή της πόλης από τον Μπαρμπαρόσα το 1537, το κάστρο είχε υποστεί πολλές ζημιές, αλλά το 1654 φαίνεται ότι είχε επιδιορθωθεί, γιατί ό Μοροζίνη αναγκάστηκε να πολιορκήσει την Παλιαχώρα, μετά την άλωση της οποίας κατέστρεψε τελείως τα τείχη του κάστρου.

Σε αυτήν την κατάσταση παρέμεινε η οχύρωση της πόλης μέχρι σήμερα.

Πηγές