Ερείπια οικισμού με οχύρωση διαμορφωμένη με περίεργο τρόπο: έχει τη μορφή τοίχων αντιστήριξης σε διαζώματα και αναβαθμίδες που είναι παρόμοιες με τις «πεζούλες» των αιγαιοπελαγίτικων καλλιεργειών. Ένα άλλο ιδιαίτερο στοιχείο είναι οι πάρα πολλές στέρνες (έχει τουλάχιστον 52!).

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Η Οξά είναι ένα χαμηλό βουνό, βραχώδες και δυσπρόσιτο, με ύψος 563μ. Από την κορυφή της Οξάς ελέγχεται οπτικά όλη η γύρω περιοχή και κυρίως τα παράλια προς τα ανατολικά: ο κόλπος του Μιραμπέλλου, και ο κόλπος με τον ισθμό της Ελούντας.
Λόγω θέσης και ισχυρής φυσικής οχύρωσης πιστεύεται ότι η Οξά ήταν κάτι σαν ακρόπολη ή κάστρο-καταφύγιο για τις πόλεις που υπήρχαν διαχρονικά εκεί γύρω, και κυρίως του αρχαίου Ολούντα (ο Ολούς, γεν. του Ολούντος) που βρισκόταν εκεί που είναι σήμερα η αλυκή Ελούντας.

Το Όνομα του Κάστρου

Το όνομα του βουνού «Οξά» προφανώς δεν προέρχεται από το δέντρο οξιά, δεδομένου ότι δεν υπάρχουν οξιές στην Κρήτη (το νοτιότερο σημείο στην Ελλάδα με οξιές είναι στον νομό Τρικάλων). Πιθανότατα, η ονομασία συνδέεται ετυμολογικά με το αρχαίο ρήμα οξυνώ, που σημαίνει ακονίζω. Η περιοχή ήταν γνωστή στην αρχαιότητα από τα λατομεία ακονόπετρας που υπήρχαν εκεί. Η ακονόπετρα είναι το σχιστολιθικό πέτρωμα που αφθονεί στην Οξά και με αυτό το υλικό έχει χτιστεί η οχύρωση.
Υπήρχαν δύο μέρη στην αρχαιότητα που παρήγαν ακονόπετρα: η περιοχή του Ολούντος και η Νάξος. Σημειωτέον ότι η ακονόπετρα (γνωστή και ως «Ναξία Λίθος») ήταν απαραίτητο αξεσουάρ των αρχαίων πολεμιστών. Έπρεπε να το έχουν πάντα μαζί τους.

Αυτή η κοινή παραγωγική δραστηριότητα μεταξύ Ολούντος και Νάξου είναι η αιτία κάποιας σύγχυσης και ο λόγος που διάφοροι χάρτες και ιστοσελίδες δείχνουν ότι επάνω στην Οξά Λασιθίου ήταν η θέση της αρχαίας πόλης «Νάξος». Αυτό δεν είναι ακριβές. Σήμερα θεωρείται σχεδόν βέβαιο ότι αρχαία πόλη με το όνομα «Νάξος» δεν υπήρχε σε αυτό το σημείο (ούτε πουθενά αλλού στην Κρήτη). Η λανθασμένη ταύτιση οφείλεται σε ερευνητές του 19ου αιώνα που παρασύρθηκαν από αρχαίους συγγραφείς που είχαν μπερδευτεί από το γεγονός ότι το μέρος έβγαζε Ναξία πέτρα. Παρεμπιπτόντως και στη Νάξο (την κανονική) υπάρχει επίσης βουνό Οξ(ι)ά, το οποίο πρέπει να έχει την ίδια ετυμολογική προέλευση –από την ακονόπετρα.

Ιστορία

Τα εκτεταμένα ερείπια στην Οξά ανήκουν σε οχυρωμένο Βυζαντινό οικισμό που δημιουργήθηκε ανάμεσα στον 7ο και 9ο αιώνα μ.Χ.

Η χρονολόγηση των οχυρώσεων και των κτιριακών ερειπίων δεν είναι εύκολο να γίνει με ακρίβεια, αλλά σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις πρόκειται για μεσαιωνικές κατασκευές που ανήκουν στην αρχή της μεσοβυζαντινής περιόδου, δηλαδή, όπως αναφέρθηκε, κάπου ανάμεσα στον 7ο και τον 9ο αιώνα με κάποιες τελευταίες προσθήκες ίσως τον 10ο αιώνα. Όχι αργότερα.

Αυτή η χρονολόγηση επιβεβαιώνεται (πάνω-κάτω) και από επιφανειακά κεραμικά ευρήματα. Υπάρχουν και λίγα κεραμικά ευρήματα που δείχνουν ότι ο χώρος είχε χρησιμοποιηθεί και κατά την υστερομινωϊκή περίοδο (λίγο πριν το 1000 π.Χ) και ίσως και λίγο αργότερα, την Αρχαϊκή περίοδο. Δεν υπάρχει όμως κανένα ίχνος για κατοίκηση κατά την αρχαία κλασσική περίοδο ούτε κατά τη Ρωμαϊκή ή Ελληνιστική περίοδο. Η απουσία αρχαιοελληνικών ευρημάτων μετά την υστερομινωική εποχή είναι μία ακόμα απόδειξη ότι είναι εσφαλμένη η πληροφορία ότι στο βουνό βρισκόταν κάποτε η Αρχαία Νάξος.

Κατά την αρχαιότητα, μέχρι τη ΡωμαΙκή περίοδο, υπήρχαν στην περιοχή διάφορες άλλες πόλεις. Πιο σημαντική από αυτές ήταν ο αρχαίος Ολούς που αναφέρει ο Όμηρος σαν τόπο προελεύσεως της ακονόπετρας. Τα λιγοστά ερείπια της αρχαίας πόλης του Ολούντος διασώζονται στην περιοχή της Αλυκής Ελούντας, τα περισσότερα μέσα στη θάλασσα.

Ο Ολούς υπήρχε μέχρι την αρχή της μεσοβυζαντινής περιόδου. Καταστράφηκε από σεισμό το 780 μ.Χ. και μεγάλο μέρος του καταποντίστηκε. Αυτό έχει σημασία, επειδή είναι πιθανόν η καταστροφή του να συνδέεται με την ανάπτυξη του οικισμού επάνω στην Οξά.

Ο λόγος ανάπτυξης του οικισμού της Οξάς ίσως λοιπόν σχετίζεται με τη βιβλική καταστροφή στον Ολούντα, αλλά είναι πιθανό να είχε ξεκινήσει αρκετές δεκαετίες πιο πριν, από το τέλος του 7ου αιώνα όταν έκαναν την εμφάνισή τους στις ελληνικές θάλασσες οι Σαρακηνοί πειρατές. Ίσως αρχικά η οχύρωση στην Οξά να ήταν ένα καταφύγιο του πληθυσμού όταν γινόταν επιδρομές, αλλά όταν το πρόβλημα έγινε πιο έντονο, η Οξά εξελίχτηκε σε οικισμό, όπως πιστοποιείται και από τον μεγάλο αριθμό οικιών.

Άρα η Οξά δημιουργήθηκε εξαιτίας των επιδρομών των Σαρακηνών από το τέλος του 7ου αιώνα και, δευτερευόντως, εξαιτίας της καταστροφής του Ολούντος στο τέλος του 8ου αιώνα.

Ο οικισμός φαίνεται ότι εγκαταλείφθηκε τον 10ο αιώνα, το αργότερο. Δεν χρησιμοποιήθηκε κατά την 2η Βυζαντινή περίοδο όταν ο Νικηφόρος Φωκάς επανέκτησε την Κρήτη από τους Άραβες ούτε βέβαια επί Ενετοκρατίας ή επί Τουρκοκρατίας.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Αρχαιολογικά κατάλοιπα εντοπίζονται στο στενόμακρο πλάτωμα της κορυφής της Οξάς, που εκτείνεται για 550 περίπου μέτρα στον άξονα ΝΔ-ΝΑ. Το υψόμετρο στο ανώτερο σημείο του κάστρου είναι 530μ. Ένα μεγάλος μέρος του (περίπου το 25% του μήκους) στο δυτικό άκρο, με κατοικίες, είναι ανοχύρωτο επειδή προστατεύεται από τα απόκρημνα βράχια. Η οχύρωση αφορά το υπόλοιπο τμήμα προς τα ανατολικά.

Ο οικισμός είναι αρκετά εκτεταμένος για εκείνη την εποχή. Καταλαμβάνει μια έκταση γύρω στα 50 στρέμματα (ίσως και παραπάνω, καθώς δεν είναι σαφές το εξωτερικό περίγραμμα).

Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της οχύρωσης της Οξάς είναι ότι δεν υπάρχει ένας οχυρωματικός περίβολος που περικλείει έναν εσωτερικό χώρο, αλλά υπάρχουν οχυρωματικά τείχη σε διάφορα επίπεδα και διαζώματα που θυμίζουν τις πεζούλες με ξερολιθιές που συναντούμε στις καλλιέργειες του Αιγαίου. Όμως εδώ δεν πρόκειται για «πεζούλες», αλλά για οχυρωματικά τείχη. Τα τείχη στο σύνολό τους -σχεδόν- είναι τοίχοι αντιστήριξης που από πίσω τους δεν έχουν κενό χώρο με παραπέτο, αλλά το υπερυψωμένο έδαφος της αναβαθμίδας (πεζούλας). Μόνο σε λίγα σημεία τα τείχη ξεφεύγουν από αυτή τη λογική, εκεί όπου συνδυάζονται με πύργους ή με ανοίγματα εισόδου ή όταν προστατεύουν δεξαμενές.

Αποτέλεσμα αυτής της ασυνήθιστης σχεδίασης είναι ότι το τείχος δεν είναι ενιαίο, αλλά κατά κάποιο τρόπο αποσπασματικό. Εκτείνεται κατά τόπους μέχρι το σημείο που διακόπτεται από κάποιο εδαφολογικό σχηματισμό (βράχο, γκρεμό, ανηφόρα) και συνεχίζεται σε άλλο επίπεδο σε ανώτερο διάζωμα.

Αυτή η αντίληψη τειχοδομίας εκτείνεται και εκτός οικισμού, καθώς ένα μεγάλο μέρος του στενού δαιδαλώδους μονοπατιού που οδηγεί προς τον οικισμό στηρίζεται σε παρόμοιους τοίχους αντιστήριξης.

Παρ΄ όλο που αυτό το σύστημα είναι αρκετά ασυνήθιστο και ανορθόδοξο, η γενική εντύπωση είναι ότι η οχύρωση πρέπει να ήταν αρκετά αποτελεσματική συνεπικουρούμενη από τη μορφολογία του εδάφους και από τη δυσκολία πρόσβασης λόγω του τειχισμένου μονοπατιού.

Η τειχοποιία αποτελείται ως επί το πλείστον από σχιστολιθικές πλάκες (κατεργασμένες και πελεκημένες σε κάποιο βαθμό) με συγκολλητικό κονίαμα και μικρότερες πέτρες για γέμισμα στα ενδιάμεσα κενά. Το πάχος του τείχους είναι συνήθως 0,7 έως 0,8 μέτρα ενώ σπάνια ξεπερνά το 1 μέτρο. Τα τείχη σε αρκετά σημεία διατηρούνται σε ικανοποιητικό ύψος που φτάνει μέχρι τα 4 μέτρα.

Τα οχυρωματικά τείχη σώζονται σε 17 ξεχωριστά σημεία (είπαμε ότι δεν σχηματίζουν εξωτερικό περίβολο) και έχουν συνολικό μήκος περί τα 250 μέτρα. Υπάρχει και μεγάλο μέρος τειχών σε πολύ χαμηλό ύψος που μπορεί να είναι κατάλοιπα κάποιου οχυρωματικού τείχους αλλά μπορεί να ήταν και απλοί τοίχοι αντιστήριξης (που σίγουρα υπήρχαν).

Στα τείχη έχουν εντοπισθεί 3 τουλάχιστον πύργοι. Ο ένας από αυτούς έχει ημικυκλική κάτοψη («πεταλοειδές» σχήμα) και διατηρείται σε αρκετά μεγάλο ύψος, γύρω στα έξι μέτρα, με διάμετρο 7 μέτρα και πάχος τοιχωμάτων 1,1–1,2μ.. Υπάρχουν άλλοι δύο πύργοι σε ερειπιώδη κατάσταση, ο ένας κυκλικός και ο άλλος τετράγωνος.

Ένα άλλο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του οικισμού της Οξάς είναι οι πάμπολλες κινστέρνες (δεξαμενές νερού). Η έρευνα έχει εντοπίσει μέχρι στιγμής 52 από τις οποίες οι 7 είναι ιδιαίτερα ενισχυμένες με το εξωτερικό τους τείχος να είναι μέρος της οχύρωσης. Όλες είχαν εσωτερικό επίχρισμα. Σημειωτέον ότι ο τοπικός θρύλος κάνει λόγο για 101 στέρνες στην Οξά!

Ο ασυνήθιστα μεγάλος αριθμός δεξαμενών έχει σχέση βεβαίως με την απουσία φυσικής πηγής πάνω στον βράχο, αλλά αυτό δεν είναι αρκετό για να εξηγήσει αυτήν την υπερβολή. Ας λάβουμε πάντως υπόψη ότι το κάστρο μπορεί να φιλοξενούσε και κοπάδια εκτός από ανθρώπους.

Πέρα από όλα αυτά, έχουν αναγνωριστεί επάνω στην Οξά και ερείπια 66 οικιών και μιας εκκλησίας.

Πηγές