Η Θεοτόκος η Κοσμοσώτειρα, σήμερα, δεν είναι κάστρο ούτε καστρομοναστήρι. Είναι όμως από τα πιο σημαντικά Βυζαντινά μνημεία στον Ελλαδικό χώρο και η ύπαρξη υπολειμμάτων οχυρώσεων στον περίβολο του ναού δικαιολογούν την παρουσία της στον Καστρολόγο.
Άλλωστε, κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο, διέθετε αξιόλογη οχύρωση και ήταν μεγάλο Καστρομονάστηρο.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Το μοναστήρι και το κάστρο ήταν σε στρατηγική θέση καθώς είναι πάνω σε ένα λόφο κοντά στο πέρασμα της Εγνατίας οδού από τον ποταμό Έβρο. Σημειωτέον ότι, τα χρόνια εκείνα, όχι μόνο η Εγνατία αλλά και ο Έβρος ήταν σημαντικός -υδάτινος- δρόμος. Επίσης, φαίνεται ότι η κοίτη του Έβρου ήταν πιο δυτικά και πιο κοντά στο λόφο απ’ ό,τι είναι σήμερα.

Πριν κτιστεί το μοναστήρι, η τοποθεσία ήταν κτήμα της αυτοκρατορικής οικογενείας των Κομνηνών και ονομαζόταν «Βήρος» που σημαίνει βαλτότοπος. Σύμφωνα με το Τυπικόν της Κοσμοσώτειρας «περί τα χείλη του ποταμού και σε τόπο έρημο ανθρώπων και οικημάτων καθίδρυσε το της Κοσμοσωτήρας και Θεομήτορος φροντιστήριον, ανδρών μοναζόντων».
Αργότερα ο οικισμός που αναπτύχθηκε γύρω από το μοναστήρι ονομάστηκε «Βήρα» που έγινε «Φήρα» και επί Τουρκοκρατίας έγινε «Φερετζίκ». Η ονομασία «Φέραι» -και σήμερα, «Φέρες»- προέκυψε μετά τους Βαλκανικούς πολέμους, όταν το μέρος ξαναέγινε Ελληνικό.

Ιστορία

Το μοναστήρι ιδρύθηκε από τον Σεβαστοκράτορα Ισαάκιο Κομνηνό στην τοποθεσία που ονομάστηκε Βήρα κοντά στο δέλτα του Έβρου. O Ισαάκιος ήταν το έκτο παιδί του αυτοκράτορα Αλεξίου Α’ Κομνηνού (1081-1118) και πατέρας του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Α΄ Κομνηνού (1183-1185).

Ο Ισαάκιος Κομνηνός σε ηλικία 57 ετών, το 1150, προσβλήθηκε από κάποια σοβαρή ασθένεια και τότε αποφάσισε να αποσυρθεί σε ένα δικό του, ιδιωτικό μοναστήρι (ήταν κάτι που συνήθιζαν οι Κομνηνοί στα τελευταία τους). Έτσι με την άδεια του αυτοκράτορα και ανιψιού του Μανουήλ Α΄ Κομνηνού ξεκίνησε την κατασκευή της Κοσμοσώτειρας για την οποία δαπάνησε μεγάλο μέρος της περιουσίας του επιβλέποντας ο ίδιος την κατασκευή της.

Εκτός από την εκκλησία, κατασκευάστηκαν και άλλα κτίρια όπως τα κελιά των μοναχών, το Δεσποτικόν (ενδιαίτημα του άρχοντα), η βιβλιοθήκη κτλ. Επίσης για την εξυπηρέτηση των μοναχών και των κατοίκων της περιοχής δημιουργήθηκαν υδραγωγείο, λουτρά, ξενοδοχείο προσκυνητών, γηροκομείο.

Το μοναστήρι είχε στην ιδιοκτησία του μετόχια, χωριά και χωράφια που είχαν παραχωρηθεί από τον Ισαάκιο, αλλά και ασυνήθιστα επιχειρηματικά προνόμια όπως η διοργάνωση πανηγύρεων και η λειτουργία αγοράς. Επίσης είχε 12 πλοία απαλλαγμένα από δασμούς.

Είναι χαρακτηριστικό ότι ο ιδρυτής διόρισε τον ηγούμενο, όρισε τον αριθμό των καλογήρων σε 50 αναθέτοντάς τους συγκεκριμένα λατρευτικά καθήκοντα ενώ είχε προσλάβει και 26 λαϊκούς σαν υπηρέτες και άλλους ενόπλους για προστασία του συγκροτήματος. Με άλλα λόγια η Κοσμοσώτειρα δεν ήταν ένα κανονικό μοναστήρι αλλά, περισσότερο, ένα αρχοντικό συγκρότημα που είχε μεν μοναστηριακή οργάνωση αλλά είχε και πολλά στοιχεία οικιστικής ανάπτυξης που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν λαϊκά (με την έννοια ότι δεν είχαν καθαρά εκκλησιαστικό χαρακτήρα).

Όλα αυτά τα γνωρίζουμε από το Τυπικόν της μονής που συνέταξε ο ίδιος ο Ισαάκιος το 1152 (ο Ισαάκιος ήταν και διανοούμενος, συγγραφέας και προστάτης των τεχνών). Ο πλήρης αρχικός τίτλος του Τυπικού : «Τυπικὸν Κοσµοσωτείρας - Τυπικὸν ἐµοῦ τοῦ Ἰσαακίου καὶ υἱοῦ τοῦ µεγάλου βασιλέως κυροῦ Ἀλεξίου τοῦ Κοµνηνοῦ ἐπὶ τῷ καινισθέντι παρ᾽ ἡµῶν νεοσυστάτῳ µοναστηρίῳ». Παρεμπιπτόντως, το Τυπικόν είναι ένα από τα σημαντικά βυζαντινά κείμενα του 12ου αιώνα.

Το μοναστήρι είχε κανονική οχύρωση που ενδέχεται να είναι αρκετά μεταγενέστερη από την εκκλησία. Μάλλον κατασκευάστηκε κατά τον πολυτάραχο 14ο αιώνα, όταν ξέσπασαν οι δύο βυζαντινοί εμφύλιοι και στη συνέχεια άρχισαν οι επιδρομές των Τούρκων. Πάντως εξαρχής πρέπει να υπήρχε κάποιο τείχος που ίσως με το πέρασμα των αιώνων να επισκευάσθηκε και να ενισχύθηκε.

Ο Ισαάκιος δεν τα χάρηκε για πολύ το δημιούργημά του αφού το 1152 πέθανε και ετάφη στο μοναστήρι. Η κατασκευή της Κοσμοσώτειρας πρέπει να είχε ήδη ολοκληρωθεί.

Η οργάνωση και ο πλούτος του μοναστηριού σε συνδυασμό με την προστασία που πρόσφερε η οχύρωσή του και ίσως ο κάπως λαϊκός του χαρακτήρας, συνετέλεσαν στο να σχηματιστεί γύρω του ένας οικισμός που βαθμιαία μεγάλωσε και αργότερα, επί Τουρκοκρατίας, πέρασε μια περίοδο ακμής.

Από τις πηγές αναφέρεται ότι ο Ανδρόνικος Α’ Κομνηνός ως αυτοκράτωρ, και ενώ ήταν σε κυνηγετική εξόρμηση, πέρασε από την Κοσμοσώτειρα το 1183 και προσκύνησε τον τάφο του πατέρα του.

Ένα αξιοσημείωτο γεγονός στην ιστορία της μονής σημειώθηκε το 1195 όταν συνελήφθη και τυφλώθηκε εκεί ο εκθρονισθείς αυτοκράτορας του Βυζαντίου Ισαάκ Β’ Άγγελος. Υπενθυμίζουμε ότι ο Ισαάκ Άγγελος, αν και τυφλός, επανήλθε στο θρόνο ως συναυτοκράτωρ το 1203 με την υποστήριξη των σταυροφόρων της Δ’ Σταυροφορίας και έπαιξε έναν ολέθριο ρόλο στα γεγονότα που οδήγησαν στην άλωση της Πόλης το 1204.

Μετά την άλωση του 1204 το μοναστήρι πέρασε στα χέρια του Γάλλου Γοδεφρείδου Βιλλεαρδουίνου ο οποίος σε ανταμοιβή των υπηρεσιών του είχε πάρει φέουδο ένα μεγάλο κομμάτι της Θράκης με πρωτεύουσα τη Μοσυνούπολη (ή Μαξιμιανούπολη, κοντά στην Κομοτηνή). Ο Φράγκος αυτός (ο οποίος ήταν θείος του συνονόματου Γοδεφρείδου Βιλλεαρδουίνου που έγινε Πρίγκιπας της Αχαΐας) εξελίχθηκε σε ιστορικό και έγραψε το περίφημο «Χρονικό της κατάκτησης της Κωνσταντινουπόλεως» που θεωρείται το πρώτο πεζό κείμενο στη Γαλλική γλώσσα και το οποίο περιέχει αναφορά στο μοναστήρι της Κοσμοσώτειρας.

Πάντως η Βήρα δεν έμεινε για πολύ καιρό στα χέρια των Φράγκων. Το 1205 κατελήφθη από τον τσάρο των Βουλγάρων Καλογιάννη (Ιβάν Α’ Ασέν) και κάποια στιγμή αργότερα ξαναπέρασε στη δικαιοδοσία των Βυζαντινών. Το 1246, όταν στάθμευσε εδώ ο αυτοκράτωρ της Νίκαιας Ιωάννης Βατάτζης, το μέρος ήταν ήδη βυζαντινή κτήση.

Στο πρώτο μισό του 14ου αιώνα το μοναστήρι βρέθηκε στη δίνη των βυζαντινών εμφυλίων, όπως όλη η Θράκη. Λεηλατήθηκε για πρώτη φορά από τους Οθωμανούς Τούρκους την περίοδο 1329–1330. Την εποχή εκείνη οι Τούρκοι δεν είχαν αρχίσει ακόμη τις κατακτήσεις τους στη Βαλκανική. Οι επιδρομείς εκείνοι μάλλον ήταν κατάλοιπα των τουρκικών δυνάμεων που είχαν μισθώσει οι αντιμαχόμενες πλευρές στον εμφύλιο του 1321-1328.

Στον επόμενο Βυζαντινό εμφύλιο (1341-1347), ο στασιαστής (πριν γίνει αυτοκράτορας) Ιωάννης Καντακουζηνός στρατοπέδευσε στην περιοχή το 1343 αλλά δεν μπόρεσε να καταλάβει τη Βήρα. Το μνημείο λειτουργούσε πλέον ως κάστρο και οικισμός, και λιγότερο ως μοναστηριακό συγκρότημα.

Το 1355, όταν ο έκπτωτος αυτοκράτορας Ιωάννης Ε’ Παλαιολόγος επέστρεψε στο θρόνο, αναφέρεται ότι στη Βήρα δεν υπήρχαν πλέον μοναχοί, μόνο χωρικοί.

Η Βήρα κυριεύτηκε από τους Τούρκους είτε το 1357 (από τον Σουλεϊμάν πασά, γιο του σουλτάνου Οχράν) είτε, το πιο πιθανό, το 1371 μετά τη νίκη των Οθωμανών ( υπό τους Λαλά Σαχίν Πασά και Γαζή Αχμέτ Εβρενός) επί των Σέρβων στη Μάχη του Έβρου.

Οι Τούρκοι γκρέμισαν την οχύρωση και μετέτρεψαν την εκκλησία σε τζαμί. Επίσης σοβάντισαν το εσωτερικό για να καλύψουν τις εικόνες και έκλεισαν πολλά παράθυρα και ανοίγματα για να αλλάξουν τον προσανατολισμό του ναού προς τη Μέκκα.

Το 1433 ο Γάλλος προσκυνητής Bertrandon de la Broquière ανάφερε ότι η Βήρα ήταν μια σημαντική πόλη με μεικτό πληθυσμό και ότι το κάστρο ήταν μισογκρεμισμένο ενώ ο βυζαντινός ναός της Κοσμοσώτειρας είχε μετατραπεί σε τζαμί.

Κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων η πόλη πέρασε στην αρχή στα χέρια των Βουλγάρων που γκρέμισαν τον μιναρέ και τα περισσότερα οθωμανικά κτίρια και ξαναέκαναν την Κοσμοσώτειρα εκκλησία.

Προηγουμένως, το 1907 ο μεγάλος Ρώσος βυζαντινολόγος Θεόδωρος Ουσπένσκι ήταν ο πρώτος που ταύτισε τον Βυζαντινό ναό στις Φέρες με την Κοσμοσώτειρα που περιγράφεται στο Τυπικόν του Ισαακίου.

Το 1926 η Ελληνική Αρχαιολογική εταιρεία έκανε εκτεταμένες εργασίες αποκατάστασης του ναού στις οποίες συμμετείχε και ο Αναστάσιος Ορλάνδος που έκανε σχετική δημοσίευση το 1933.

Το 1940 ο μητροπολίτης Αλεξανδρουπόλεως Ιωακείμ έκανε επισήμως τα νέα θυρανοίξια της εκκλησίας σύμφωνα με εντοιχισμένη επιγραφή στο υπέρθυρο της κυρίας εισόδου. Από τότε λειτουργεί ως χριστιανικός ναός.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Από το αρχικό βυζαντινό συγκρότημα αυτό που έχει μείνει είναι η εκκλησία, σε πολύ κατάσταση, τμήματα του υδραγωγείου και υπολείμματα της οχύρωσης από την οποία ξεχωρίζουν τρεις τετράγωνοι γωνιακοί πύργοι.

Η αρχική οχύρωση με επισήμανση των σωζόμενων τμημάτων φαίνεται στο σχεδιάγραμμα του Ορλάνδου. Η τοιχοποιία είναι από κατεργασμένους λίθους όπου παρεμβάλλονται σειρές τούβλων.

Πηγές