Το χωριό Άγιος Στέφανος Σητείας ή Γρας είναι κτισμένο σε έναν ψηλό λόφο, πάνω από τον οποίο δεσπόζει ένα ύψωμα που οι ντόπιοι ονομάζουν Κάστελλο ή Φορτέτζα. Στον λόφο αυτό υπάρχουν τα ερείπια ενός Ενετικού φρουρίου.

Το φρούριο κτίστηκε ίσως τον 16ο αιώνα, πάνω σε ερείπια αρχαίας ακρόπολης της (της γεωμετρικής περιόδου)

Από το κάστρο έχουν απομείνει ελάχιστα: ένα μικρό μέρος των τειχών σε χαμηλό ύψος και σκόρπιο οικοδομικό υλικό στο εσωτερικό, με δυσδιάκριτα κατάλοιπα λίγων κτισμάτων.

Ιστορία

Δεν υπάρχουν ακριβείς πληροφορίες για το κάστρο ούτε ακριβής εικόνα για τη χρονολόγησή του. Είναι σίγουρο ότι ο χώρος κατοικήθηκε για πρώτη φορά από την προϊστορική εποχή και η κατοίκηση συνεχίστηκε μέχρι και τη βυζαντινή περίοδο.

Η επικρατέστερη άποψη είναι ότι στη σημερινή του μορφή το κάστρο οριστικοποιήθηκε από τους Ενετούς τον 16ο αιώνα.

Και μάλλον έτσι είναι, με τη διαφορά ότι οι Ενετοί δεν φαίνεται ότι έχτισαν εδώ κάποιο σπουδαίο κάστρο. Και παρά τα όσα γράφονται σε διαδικτυακές πηγές ότι από εδώ οι Ενετοί ήθελαν να ελέγχουν τους ντόπιους και τη δίοδο κλπ, το δικό μας συμπέρασμα είναι ότι ο πρωταρχικός λόγος της κατασκευής του κάστρου ήταν να βρίσκει καταφύγιο ο πληθυσμός σε ώρες κινδύνου.

Ίσως για κάποια περίοδο ο κάστελος να υπήρξε οικισμός και κατά την Ενετοκρατία, αλλά πρέπει να ήταν πολύ σύντομη αυτή η περίοδος.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Η μόνη πρόσβαση στην κορυφή του λόφου είναι από την πλευρά του χωριού (από το νότο) όπου η κλίση του εδάφους επιτρέπει την άνοδο. Οι άλλες πλευρές του λόφου είναι απόκρημνες και βραχώδεις.
Η πλευρά αυτή προστατεύεται από οχυρωματικό περίβολο ύψους 2,5μ. σε κάποια σημεία (το οποίο είναι μέρος του αρχικού ύψους) και πάχους 0,65μ. έως 0,90μ. Ο περίβολος ακολουθεί τη διαμόρφωση του εδάφους στα άκρα ενώ στο κέντρο σχηματίζει μια ελαφριά καμπύλη. Το διατηρημένο μήκος του τείχους δεν ξεπερνά τα 30 μέτρα.
Το τείχος είναι από αργολιθοδομή με συνδετικό υλικό ασβεστοκονίαμα με χαρακτηριστικό ροζ χρώμα που οφείλεται στη χρήση ασβεστολιθικού πετρώματος της περιοχής για πρώτη ύλη του κονιάματος.

Στον χώρο εντός του φρουρίου υπάρχει άφθονο οικοδομικό υλικό σκορπισμένο και υπολείμματα οικοδομημάτων. Στην κορυφή διακρίνεται το περίγραμμα μιας κατασκευής που παλιότεροι περιηγητές είχαν περιγράψει σαν πύργο.

Γενικά ο χώρος είναι αρκετά μεγάλος και είχε τη χωρητικότητα να δεχτεί πολύ κόσμο από την περιοχή σε περίπτωση κινδύνου.

Θρύλοι και Παραδόσεις

Yπάρχει μια λαϊκή παράδοση, που συνδέει το φρούριο με το παλιότερο όνομα «Γρα» του χωριού. Σύμφωνα με αυτή, όταν οι Σαρακηνοί κατέλαβαν την Κρήτη, πολιόρκησαν το φρούριο αλλά δεν κατάφεραν να το κυριεύσουν. Μια γριά τότε, πρόδωσε τους δικούς της και υπέδειξε τη μοναδική είσοδο του φρουρίου. Αυτοί σκότωσαν όλους τους κατοίκους, εκτός από τη γριά, και έκτοτε το χωριό ονομάστηκε Χωριό της Γρας.
Σύμφωνα με μια εντελώς διαφορετική εκδοχή, οι Αγαρηνοί σκότωσαν μια γριά στη θέση «Λουγαρά», γιατί δεν πρόδωσε το φρούριο.

Πηγές