Η Βυζαντινή πόλη των Σερβίων παρουσιάζει ένα ιδιαίτερα εξελιγμένο σύστημα οχυρώσεων, που μπορεί να συγκριθεί επάξια με τα αμυντικά συστήματα σημαντικών πόλεων της εποχής, όπως η Θεσσαλονίκη, η Βέροια και οι Σέρρες.

Η πόλη περιελάμβανε την Ακρόπολη, την Άνω Πόλη και την Κάτω Πόλη. Υπήρχαν δηλαδή τρεις ζώνες οχύρωσης, η μία μέσα στην άλλη. Στην Κάτω Πόλη ζούσαν οι αγρότες και οι εργάτες, στην Άνω Πόλη διέμενε η μεσαία τάξη και στην Ακρόπολη ο άρχοντας.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Το κάστρο βρίσκεται στους δυτικούς πρόποδες των Πιερίων. Είναι χτισμένο στην πιο σημαντική, οχυρή θέση, καθώς ελέγχει το πέρασμα από τη Μακεδονία στη Θεσσαλία και τη Νότια Ελλάδα μέσω των στενών του Σαρανταπόρου.

Ιστορία

Το Κάστρο των Σερβίων κτίστηκε κάπου μεταξύ 560 και 650 μ.Χ., δηλαδή στα χρόνια του Ιουστινιανού ή του Ηρακλείου.

Το μεγαλύτερο μέρος της οχύρωσης που σώζεται σήμερα χρονολογείται στη μεσοβυζαντινή εποχή (11ος-12ος αιώνας). Πάντως, σε τμήματα των τειχών, αναγνωρίστηκαν φάσεις των πρώιμων βυζαντινών χρόνων (6ος-7ος αιώνας) καθώς και φάσεις που μπορούν να συσχετισθούν με το πρόγραμμα ανοικοδομήσεων και επισκευών φρουρίων της Μακεδονίας που εφάρμοσαν οι αυτοκράτορες Λέων Ε’ ο Αρμένιος (813-820) και Ρωμανός Λεκαπηνός (959-963). Εκτεταμένες επιδιορθώσεις και τροποποιήσεις πραγματοποιήθηκαν και στα χρόνια των Παλαιολόγων (13ος-15ος αιώνας).

Από τα τέλη του 9ου αιώνα μαρτυρείται η ύπαρξη της επισκοπής Σερβίων που υπάγεται στη μητρόπολη Θεσσαλονίκης (επισκοπικός κατάλογος Λέοντος ΣΤ΄ Σοφού). Στα τέλη του 10ου αιώνα το κάστρο καταλαμβάνεται από το Βούλγαρο τσάρο Σαμουήλ, ενώ το 1001 ανακαταλαμβάνεται από τον Βασίλειο Β΄ τον Βουλγαροκτόνο. Το 1018 ο Βασίλειος Β΄ καταστρέφει μερικώς τα τείχη για να μη χρησιμοποιηθεί το κάστρο ως θύλακας του βουλγαρικού στρατού.

Το 1204 τα Σέρβια καταλαμβάνονται από τους Φράγκους, ενώ το 1216 περιέρχονται στην κατοχή του δεσπότη της Ηπείρου Θεοδώρου Δούκα. Ο Μιχαήλ Β΄Δούκας μετά τη μάχη της Κλοκότνιτσας (1230) σπεύδει και καταλαμβάνει το κάστρο. Αμέσως επισκευάζει τα τείχη.

Το 1257 τα Σέρβια περιέρχονται στον αυτοκράτορα της Νίκαιας Θεόδωρο Β΄Λάσκαρη. Το 1341 καταλαμβάνονται από το Σέρβο Κράλη Στέφανο Δουσάν, ενώ το 1350 ανακαταλαμβάνονται από τον Ιωάννη ΣΤ΄Καντακουζηνό για να αλωθούν από τους Οθωμανούς το 1393. Την περίοδο της τουρκοκρατίας η βυζαντινή ακρόπολη εγκαταλείπεται, ενώ η κάτω πόλη και το τμήμα έξω από τα τείχη είναι πυκνοκατοικημένα.

Το 1745 η έδρα της επισκοπής μεταφέρεται στην Κοζάνη. Οι χριστιανικοί ναοί δεν μετατρέπονται σε τζαμιά, αλλά επισκευάζονται και επανατοιχογραφούνται συνεχίζοντας τη λειτουργία τους μέχρι το 19ο αιώνα, όταν ο παλαιός οικισμός εγκαταλείπεται.

Η ακρόπολη, λόγω της οχυρής της θέσης, χρησιμοποιήθηκε μέχρι τον 20ο αιώνα , κατά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο. Στο εσωτερικό της σώζονται ίχνη κτισμάτων που θα χρησίμευαν πιθανώς ως κατοικία του διοικητή, στρατώνες, αποθήκες, στάβλοι κτλ.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Η συνολική έκταση του κάστρου είναι περί τα 100 στρέμματα.

To κάστρο έχει ακανόνιστο σχήμα, αφού έτσι το υπαγόρευε η ανώμαλη διάπλαση του απόκρημνου βράχου πάνω στον οποίο βρίσκεται. Διαιρείται σε τρία άνισα μεταξύ τους μέρη: την ακρόπολη στο υψηλότερο σημείο, την άνω πόλη και την κάτω πόλη. Τη διάταξη αυτή καθορίζουν τρεις σειρές τειχών μαζί με τα τείχη της ακρόπολης, σε διαδοχικά επίπεδα άμυνας, εξασφαλίζοντας με τον τρόπο αυτό τη μέγιστη προστασία σε περίπτωση πολιορκίας.

Η Άνω Πόλη κάλυπτε 20 στρέμματα. Σώζονται οι βάσεις πολλών κατοικιών και τα τείχη που την περιέβαλλαν, που είχαν σχήμα πολυγωνικό, με πύργους στρογγυλούς και ορθογώνιους που ακολουθούσαν την κλίση του λόφου.

Η Κάτω Πόλη κάλυπτε 75 στρέμματα. Σώζονται τείχη, τμήμα της κεντρικής υψηλής πύλης του Κάστρου, τμήματα Υδραγωγείων, πολλά ερείπια και ίχνη σπιτιών και εκκλησιών. Τρεις εκκλησίες σώζονται σε αρκετά καλή κατάσταση, με αξιόλογες τοιχογραφίες. Αυτές είναι 1) η μεγάλη Βυζαντινή Βασιλική Εκκλησία (11ου αιώνα), που πιθανολογείται από τους ειδικούς ότι είναι του Αγίου Δημητρίου, 2) η εκκλησία του Προδρόμου Ιωάννη και 3) το μοναστήρι των Αγίων Θεοδώρων, ψηλά σε έναν απόκρημνο βράχο, με φανταστική θέα.

Από τον εξωτερικό περίβολο σώζονται ελάχιστα λείψανα, κυρίως στη νοτιοανατολική, δυτική και βόρεια πλευρά της πόλης, η οποία ήταν και η μόνη προσβάσιμη. Εκεί σύμφωνα με ιστορικές μαρτυρίες, υπήρχε η κεντρική πύλη όπου κατέληγε η κύρια οδική αρτηρία προς το κάστρο. Μια ακόμα πύλη που οδηγεί από την κάτω πόλη στην άνω, αποκαλύφθηκε στο διάμεσο τείχος, στο καλύτερα διατηρημένο δυτικό τμήμα του.

Η Ακρόπολη

Η Ακρόπολη κάλυπτε 2,5 στρέμματα και σήμερα σώζονται –με μεγάλες φθορές– οι Πύργοι, που ξεπερνούσαν τα 20 μέτρα ύψος, μεγάλα τμήματα από τα τείχη και ίχνη κτισμάτων.

Ο δυτικός πύργος, ύψους 18 μ., είχε τρεις ορόφους που χωρίζονταν με ξύλινα πατώματα, όπως αποδεικνύεται από τις ορατές σήμερα οπές πακτώσεως των δοκών που στήριζαν τα ξύλινα δάπεδα.

Ο βόρειος πύργος διατηρείται κατά το ήμισυ, επειδή υπέστη ζημιές κατά το Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο.

Στην εξωτερική όψη των δύο πύργων ανοίγονται από δύο μικρά παράθυρα επάλληλα και από ένα στις πλάγιες πλευρές. Οι προσόψεις και των δύο πύργων παρουσιάζουν επιμέλεια κατασκευής: πλίνθοι παρεμβάλλονται μεταξύ των ακανόνιστων λίθων και διακρίνεται υποτυπώδης διακόσμηση με κεράμους. Χρονολογούνται στην περίοδο των Παλαιολόγων, είτε επί σερβικής κατοχής (1341-1350) είτε επί βυζαντινής κυριαρχίας (μετά το 1350).

Ο νότιος πύργος είναι συμπαγής. Είναι κυκλικός στη βάση του και πενταγωνικός στο υπόλοιπο τμήμα του. Η διαφορετική αυτή δομή πιθανώς να οφείλεται σε ανακαινίσεις (13ος αιώνας) μετά την καταστροφή του κάστρου από τον Βασίλειο Β.

Ο ανατολικός πύργος έχει τριγωνικό σχήμα. Σώζεται μέχρι το ύψος της θεμελίωσης και φαίνεται να ανήκει σε παλαιότερη φάση.

Πηγές