Το Κάστρο της Κλεισούρας βρίσκεται στη Βορειοκεντρική Εύβοια λίγο πριν το Προκόπι Ευβοίας στη θέση Δερβένι. Από τα πιο ισχυρά κάστρα στην Εύβοια, κατασκευασμένο στις αρχές του 13ου αιώνα.

Σήμερα σώζονται κάποια ερείπια του κάστρου και της οχύρωσης που έπαιξε σημαντικό ρόλο για τον έλεγχο της περιοχής κατά τον Μεσαίωνα.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Το κάστρο ελέγχει ένα στενό πέρασμα («Κλεισούρα» ή «Δερβένι») από τη Χαλκίδα προς τη Βόρειο Εύβοια στην κορυφή ενός υψώματος εκεί όπου αρχίζουν τα «Ευβοιώτικα Τέμπη». Το ύψωμα δεσπόζει στην περιοχή και η θέα του φτάνει προς βορρά μέχρι την αρχαία Κήρινθο ως το Ξηρόν Όρος και προς νότο μέχρι τα υψώματα της Χαλκίδας.

Το Όνομα του Κάστρου

Το όνομα «Κλεισούρα» είναι ελληνικό, αλλά προέρχεται με αντιδάνειο, από τη λατινική λέξη clausura, που σημαίνει το στενό πέρασμα. Σε παλαιούς χάρτες, το κάστρο αναφέρεται ως Clausura, Clesura, Clissura, Klissura και Glissura, ενώ στην παράδοση είναι γνωστό και ως Σιδερόκαστρο και Σιδερόπορτα λόγω της εντυπωσιακής σιδερένιας πύλης του.

Ιστορία

Υπήρξε ισχυρό και σημαντικό κάστρο. Όταν το 1205 οι Φράγκοι κατακτητές (που στην περίπτωση αυτή ήταν Λομβαρδοί από τη Βερόνα) χώρισαν την Εύβοια σε τρεις Βαρονίες ή «Τριτημόρια», το κεντρικό τμήμα ονομάστηκε Terzero della Clissura (Τριτημόριο της Κλεισούρας) με έδρα τυπικά την Κλεισούρα, αλλά ουσιαστικά την Χαλκίδα. Αρχικά η Χαλκίδα ανήκε και στις τρεις βαρωνείες ως κοινή πρωτεύουσα της Εύβοιας, αλλά από το 1209 έγινε η de facto έδρα του κεντρικού τριτημορίου.

Πάντως η ονομασία «Τριτημόριο της Κλεισούρας» σημαίνει ότι, πρώτον, ήταν σημαντικό κάστρο και, δεύτερον, μάλλον προϋπήρχε των Φράγκων, λαμβανομένου υπόψη ότι δεν είναι εύκολο μέσα σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα στην αρχή της Φραγκοκρατίας να δημιουργηθεί και να αναδειχθεί ένα κάστρο-ορόσημο εκ του μηδενός.

Η Κλεισούρα λοιπόν πολύ πιθανόν να προϋπήρχε της Φραγκοκρατίας, αλλά δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι γι’ αυτό επειδή δεν υπάρχουν αναφορές από παλιότερες πηγές και το κάστρο δεν έχει ανασκαφεί ώστε να μελετηθούν ευρήματα. Το βέβαιο είναι ότι οι Φράγκοι το αξιοποίησαν ενισχύοντας την οχύρωσή του.

Το 1276 το κάστρο το κατέλαβε ο ιππότης Λικάριο για λογαριασμό των Βυζαντινών. Το οχύρωσε και το κράτησε στην κατοχή του ως το 1281, οπότε οι Λομβαρδοί φεουδάρχες με τη βοήθεια των Ενετών ξαναπήραν υπό τον έλεγχό τους ολόκληρη της Εύβοια.

Η κατοπινή ιστορία του κάστρου μας είναι άγνωστη. Η σημασία του πρέπει να άρχισε να φθίνει, ιδιαίτερα μετά το 1380 όταν το νησί πέρασε υπό τον πλήρη έλεγχο των Βενετσιάνων οι οποίοι δεν ενδιαφέρονταν για κάστρα στην ενδοχώρα.

Το κάστρο πιθανότατα εγκαταλείφθηκε σχετικά νωρίς και δεν φαίνεται να χρησιμοποιήθηκε από τους Τούρκους. Λογικά, επί Τουρκοκρατίας δεν χρησιμοποιήθηκε ούτε σαν οικισμός δεδομένου ότι αφενός οι Τούρκοι δεν ευνοούσαν παραμονή ντόπιου πληθυσμού σε οχυρές θέσεις και αφετέρου επειδή το σημείο είναι πολύ απομακρυσμένο και δεν διευκόλυνε συνήθεις δραστηριότητες σε περιόδους χωρίς εξωτερικές απειλές. Η υπόθεση αυτή περί πρόωρης εγκατάλειψης ενισχύεται από το γεγονός ότι ανάμεσα στα ερείπια του κάστρου δεν έχουν βρεθεί ίχνη εκκλησίας.

Το 1821, κατά τη διάρκεια της επανάστασης, οι Έλληνες αγωνιστές με επικεφαλής τον Αγγελή Γοβιό, το χρησιμοποίησαν ως ορμητήριο τους.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

H συνολική έκταση είναι περί τα 40 στρέμματα.

Η πρόσβαση είναι αρκετά δύσκολη και μπορεί να γίνει μόνο με τα πόδια μέσα από δύσβατα μονοπάτια. Ο Σκούρας (1975) γράφει ότι χρειάστηκε πεζοπορία έξι ωρών. Αναφέρει χαρακτηριστικά ότι «με το κλαδευτήρι κόβαμε κλαδιά για να περάσουμε».

Το κάστρο αποτελείται από δύο περιβόλους, έναν εσωτερικό και έναν εξωτερικό, που ακολουθούν το ανάγλυφο του υψώματος. Ο εξωτερικός περίβολος εντοπίζεται στη νοτιοανατολική πλευρά του λόφου, από όπου και η κύρια πρόσβαση στο χώρο του κάστρου, καθώς και στη βορειοδυτική απότομη παρειά. Στις γωνίες σώζονται σε κάποιο ύψος τρεις πύργοι από ημιλαξευμένους λίθους με την παρεμβολή ελάχιστων πλίνθοι και κατά τόπους συνδετικό κονίαμα.
Ο εσωτερικός περίβολος δεν είναι πάντα ορατός, όμως τα ίχνη του εντοπίζονται σε όλη την περίμετρο της κορυφής. Εδώ ήταν η κυρίως οχύρωση του κάστρου. Στη νοτιοανατολική πλευρά του εντοπίζεται η μοναδική επιβλητική είσοδος, από την οποία σώζονται λείψανα των παραστάδων με επιμελημένη τοιχοποιία. Νοτιότερα υπάρχουν δύο πύργοι, ενώ όλη τη νοτιοανατολική πλευρά διατρέχει εσωτερικά περίδρομος.

Το καλύτερα σωζόμενο τμήμα είναι στην ανατολική πλευρά (αυτή με τον περίδρομο) όπου σώζεται τμήμα του τείχους μήκους 50 περίπου μέτρων και ύψους 3 μέτρων. Το υπόλοιπο περιτείχισμα είναι βασικά συνεχείς λιθοσωροί που διακόπτονται από μικρά τμήματα τείχους που στέκονται ακόμα σε χαμηλό ύψος.

Ο εσωτερικός χώρος σήμερα καλύπτεται στο μεγαλύτερο μέρος του από άγρια βλάστηση και ανάμεσά τους λείψανα κτισμάτων. Διατηρούνται σε σχετικά καλή κατάσταση δύο μεγάλες ορθογώνιες στέρνες με επιμελημένη τοιχοποιία από αργούς λίθους, πλίνθους, συνδετικό κονίαμα και επιχρισμένες με υδραυλικό κονίαμα ρόδινου χρώματος. Η δυτική στέρνα, μάλιστα, έχει χαρακτηριστικές στρογγυλευμένες γωνίες.
Επιπρόσθετα, εντός του εσωτερικού περιβόλου εντοπίζονται ερείπια δύο κτισμάτων, ενός ορθογώνιου και ενός κυκλοτερούς, ενώ ολόκληρη η περιοχή είναι διάσπαρτη με όστρακα αβαφούς χρηστικής κεραμικής και θραύσματα κεραμίδων.
Όπως προαναφέρθηκε, δεν έχουν βρεθεί ίχνη εκκλησιών.

Το κάστρο είχε επιβλητική σιδερένια πύλη και γι’ αυτό λεγόταν και Σιδερόκαστρο. Ο Σκούρας αναφέρει ότι ένας από τους ξυλοκαρβουνάδες που δραστηριοποιούνταν στην περιοχή προπολεμικά, είχε δει την πόρτα πεσμένη. Άγνωστο τι απέγινε. Πάντως ο Γάλλος περιηγητής Jean Alexandre Buchon που επισκέφτηκε το κάστρο το 1841 δεν είδε καμιά πόρτα. Αντίθετα κάνει την μάλλον αυθαίρετη υπόθεση ότι το τείχος κατέβαινε χαμηλά μέχρι το στενό πέρασμα προς τη Βόρειο Εύβοια, το οποίο έκλεινε με μια πόρτα.

Πηγές