Το Παλαιόκαστρο ή Παλιοναβαρίνο, βρίσκεται σε ύψωμα του Κορυφασίου ακρωτηρίου στο βόρειο άκρο του κόλπου του Ναυαρίνου, απέναντι από το βόρειο άκρο της ιστορικής νήσου Σφακτηρίας.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Το κάστρο βρίσκεται σε ύψωμα που δεσπόζει πάνω από την πολυφωτογραφημένη παραλία της Βοϊδοκοιλιάς και τη λιμνοθάλασσα του Διβαρίου (ή «Γιάλοβα»).

Η θέση του κάστρου ελέγχει τη βόρεια είσοδο του όρμου του Ναβαρίνου και το εκεί λιμάνι, στη λιμνοθάλασσα της περιοχής Διβάρι.

Το Όνομα του Κάστρου

Το φράγκικο όνομα του κάστρου ήταν “Port de Jonc” που σημαίνει «Λιμάνι των Βούρλων», προφανώς από τα βούρλα που φύονταν σε αφθονία στο αμμώδες έδαφος γύρω από τη λιμνοθάλασσα.

Σύμφωνα με μια εκδοχή ο κόλπος και το κάστρο πήραν το όνομά τους από την εταιρεία των Ναβαρραίων που κατέλαβε αργότερα την περιοχή. Η θεωρία αυτή όμως δεν ευσταθεί.

Σε ένα χρυσόβουλο του 1293 του Βυζαντινού αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β’ Παλαιολόγου η περιοχή αναφέρεται σαν Αβαρίνο: «Εις τον Πύλον τον καλούμενον Αβαρίνον». Επιπλέον, το Χρονικόν του Μορέως, στο εδάφιο σχετικά με τον « μισίρ Νικόλαο», στο στίχο 8096 αναφέρει: «και μετά ταύτα έκτισε το κάστρο του Αβαρίνου».

Θεωρείται βέβαιο ότι η ονομασία προήλθε από τους Αβάρους που μαζί με Σλάβους είχαν εγκατασταθεί στη γύρω περιοχή ήδη από τον 6ο αιώνα.

Το «Αβαρίνο» οι Τούρκοι το έλεγαν «Αναβαρίν» και μάλλον έτσι προέκυψε το «Ναβαρίνο». Όταν τον 16ο αιώνα οι Τούρκοι έκτισαν το καινούργιο κάστρο της Πύλου (το Νιόκαστρο, από την άλλη μεριά του κόλπου) το φράγκικο κάστρο έχασε την αίγλη του και κατάντησε «Παλιόκαστρο» και «Παλιοναβαρίνο».

Ιστορία

Στη θέση του κάστρου βρισκόταν πανάρχαιος οικισμός και η ακρόπολη της Πύλου της κλασικής αρχαιότητας που έπαιξε σημαντικό ρόλο κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο.

Το μεσαιωνικό κάστρο χτίστηκε στα τέλη του 13ου αιώνα από τους Φράγκους, πάνω στα ερείπια της αρχαίας οχύρωσης.

Πιο συγκεκριμένα χτίστηκε το 1278 από τον Νικόλαο Β’ Σαιντ Ομέρ, βαρώνο της Θήβας, ο οποίος είχε πάρει προίκα την περιοχή Καλαμάτας μετά το γάμο του με την Αγγελίνα Κομνηνή χήρα του Πρίγκιπα της Αχαΐας Γουλιέμου Β’ Βιλλεαρδουίνου (του επονομαζόμενου «Καλαμάτα» και «Μακρυδόντη»).

Ο Νικόλαος Σαιντ Ομέρ (επονομαζόμενος «Γερονικόλας» και «Σανταμέρης») υπήρξε βάϊλος (the Hand!) του Πριγκιπάτου της Αχαΐας και ένας από τους πιο ισχυρούς άντρες στον Ελλαδικό χώρο εκείνη την εποχή, προς το τέλος του 13ου αιώνα.

Το 1366 στο κάστρο είχε οχυρωθεί η Μαρία των Βουρβώνων, χήρα του Ροβέρτου του Τάραντα, τιτουλάριου Λατίνου Αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης και Πρίγκιπα της Αχαΐας. Η εν λόγω κυρία είχε αγνοηθεί στη διαδικασία της διαδοχής του Πριγκιπάτου και γι’ αυτό οργάνωσε στρατό και πολιόρκησε την Πάτρα. Ο εκεί Λατίνος αρχιεπίσκοπος ανέθεσε την άμυνα στον Βενετσιάνο ιερέα Κάρολο Ζένο, ο οποίος απώθησε τους πολιορκητές, τους κατεδίωξε και τελικά τους πολιόρκησε στο κάστρο του Ναβαρίνου. Τελικά οι διαφορές διευθετήθηκαν και η πολιορκία λύθηκε.

Το 1381 το κάστρο καταλήφθηκε από την Εταιρεία των Ναβαρραίων, οι οποίοι το έκαναν ορμητήριό τους. Οι Ναββαραίοι ήταν ομάδα Ισπανών (από τη Ναβάρα) και Γάλλων (από τη Γασκόνη) μισθοφόρων οι οποίοι παρακινήθηκαν από τον Ιάκωβο Ντε Μπώ, συγγενή της Μαρίας των Βουρβόνων να καταλάβουν το κάστρο. Ο Ντε Μπω διεκδικούσε το θρόνο του Πριγκιπάτου και θεώρησε καλή ιδέα να προσλάβει τους Ναβαρραίους για να τον βοηθήσουν Η προσπάθειά του δεν ευοδώθηκε, αλλά όταν πέθανε, οι Ναβαρραίοι έμειναν η μοναδική οργανωμένη στρατιωτική δύναμη στην περιοχή και έγιναν οι ίδιοι κυρίαρχοι του Πριγκιπάτου της Αχαΐας.

Το 1423 το κάστρο αγοράστηκε από τους Ενετούς για να ενισχύσουν την προστασία των υπολοίπων κτήσων στη Μεσσηνία, όπως η Μεθώνη . Οι Βενετσιάνοι, που είχαν ούτως ή άλλως μια αδυναμία στα παραθαλάσσια κάστρα, το θεωρούσαν σημαντικό για τον έλεγχο της ναυσιπλοΐας στο νότιο Ιόνιο.

Το Ναβαρίνο δεν ακολούθησε τη μοίρα των υπόλοιπων κάστρων της Πελοποννήσου που έπεσαν στα χέρια των Τούρκων από το 1460, και παρέμεινε Ενετικό. Το 1500 όμως ο σουλτάνος Βαγιαζήτ Β’ άλωσε τη Μεθώνη και την κατέστρεψε. Μετά από αυτό, το Ναβαρίνο παραδόθηκε αμαχητί για να μην έχει την ίδια τύχη.

Ακολούθησε μια σύντομη περίοδος χάους και αβεβαιότητας καθώς το κάστρο άλλαξε χέρια αρκετές φορές ανάμεσα σε Τούρκους, Ενετούς και πειρατές, μέχρι το 1504 οπότε οριστικοποιήθηκε η Οθωμανική κατοχή.

Το 1573 μετά την ήττα τους στη ναυμαχία της Ναυπάκτου οι Τούρκοι άρχισαν να κτίζουν ένα καινούργιο υπερσύγχρονο κάστρο στην Πύλο. Τότε έγινε η διάκριση σε Νέο κάστρο ή Νιόκαστρο και στο Παλιόκαστρο ή Παλιοναβαρίνο, το οποίο από τότε άρχισε να παρακμάζει. Πάντως η σημασία του Παλαιόκαστρου ήταν ήδη περιορισμένη επειδή το λιμάνι του είχε αχρηστευθεί λόγω προσχώσεων.

Το 1668 που ο Τούρκος περιηγητής Ελιβιά Τσελεμπή επισκέφθηκε την περιοχή μέτρησε 80 σπίτια μέσα στο κάστρο, ένα τζαμί, πέντε μαγαζιά και ένα χαμάμ.

Το 1686 ο Ενετός Φραγκίσκος Μοροζίνι κατέλαβε και τα δύο κάστρα της Πύλου και εγκαινίασε τη œ’ Ενετοκρατία στην Πελοπόννησο που κράτησε μέχρι το 1715.

Το 1816 ένας Γάλλος περιηγητής βρήκε το κάστρο σε κακά χάλια, σχεδόν εγκαταλειμμένο, παροπλισμένο και την τουρκική φρουρά του σε άθλια κατάσταση.

Το 1821, με το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης το Παλιόκαστρο και το Νιόκαστρο απελευθερώνονται.

Τον Φεβρουάριο του 1825 ο Ιμπραήμ πασάς αποβιβάστηκε στη Μεθώνη και λίγο αργότερα συνέτριψε μια ελληνική δύναμη στο Κρεμμύδι της Πύλου. Στη μάχη εκείνη συμμετείχαν πολλοί γνωστοί Έλληνες αγωνιστές (Καραϊσκάκης, Μπότσαρης, Τζαβέλας κ.ά.) υπό τη διοίκηση του Υδραίου πλοιάρχου (!) Σκούρτη. Μετά την πανωλεθρία, 200 από τους Έλληνες μαχητές, με τους οπλαρχηγούς Χατζηχρήστο, Μαυροκορδάτο, Γκοτζαμάνη και τον μητροπολίτη Μεθώνης, κατέφυγαν στο Παλαιόκαστρο.

Ο Ιμπραήμ πολιόρκησε το κάστρο στο οποίο δεν υπήρχαν καθόλου εφόδια και ελάχιστο νερό. Μετά από μια αποτυχημένη νυχτερινή έξοδο, οι Έλληνες αναγκάστηκαν να παραδώσουν το Παλιόκαστρο στις 28 Απριλίου 1825 και αφού είχε προηγηθεί άλλη μία τραγική ήττα από τους Τουρκοαιγυπτίους στη Σφακτηρία, απέναντι (16 Απριλίου).

Στις 20 Οκτωβρίου 1827 το κάστρο συμμετείχε σε μια από τις πιο σημαντικές μάχες της παγκόσμιας ιστορίας, της Ναυμαχίας του Ναβαρίνου, καθώς από εκεί (όπως και από το Νιόκαστρο) οι Τουρκοαιγύπτιοι κανονιοβολούσαν τα πλοία των συμμάχων.

Οι δυνάμεις του Ιμπραήμ αποχώρησαν τελικά τον Οκτώβριο του 1828. Όταν μπήκαν στο κάστρο οι Γάλλοι με τους Έλληνες, το βρήκαν ερειπωμένο και ερημωμένο και μάλλον από τότε δεν χρησιμοποιήθηκε ξανά.

Απεικόνιση του Παλιοναβαρίνου από τον Ενετό χαρτογράφο Coronelli, 1687

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το κάστρο έχει υποστεί αναρίθμητες προσθήκες και τροποποιήσεις στο πέρασμα των αιώνων.

Έχει σχήμα τραπεζοειδές και καταλαμβάνει έκταση 50 περίπου στρεμμάτων. Η μεγαλύτερη διάστασή του είναι περί τα 200 μέτρα. Τα τείχη και οι πύργοι διατηρούνται σε πολλά σημεία (με την έννοια ότι είναι ακόμα όρθια) αλλά στο εσωτερικό υπάρχουν μόνο ερείπια.

Στο εσωτερικό το κάστρο χωρίζεται από ένα εγκάρσιο τείχος σε δύο μέρη (βόρειο και νότιο). Στο βόρειο τμήμα, στην κορυφή, υπήρχε μάλλον η αρχαία ακρόπολη και το παλάτι του Σαιντ Ομέρ. Εκεί πρέπει να περιοριζόταν και το αρχικό φράγκικο κάστρο.

Στους χρόνους πριν από τη Φραγκοκρατία πρέπει να ανήκει ένας μικρός ορθογώνιος πύργος στο δυτικό άκρο του δυτικού εξωτερικού τείχους, που είναι κτισμένος με το πλινθοπερίκλειστο σύστημα δομής των βυζαντινών χρόνων.

Στην ανωδομή του κάστρου διακρίνονται κυρίως δύο περίοδοι, αυτή της ενετικής κατοχής των χρόνων 1423-1500 και εκείνη της τουρκικής του 16ου αιώνα.

Ο νότιος περίβολος πιθανόν προστέθηκε από τους Ενετούς ή τους Οθωμανούς. Η διατηρούμενη σήμερα μορφή του κάστρου ανήκει κυρίως στον ύστερο 16ο αιώνα.

Στα ανατολικά το κάστρο δεν τειχίστηκε λόγω της φυσικής οχύρωσης του λόφου.
Τα τείχη είναι λεπτά και ψηλά, με επάλξεις σε χελιδονοειδή απόληξη, όπου είναι ορατές οι διάφορες κατασκευαστικές φάσεις.
Η πύλη εισόδου βρίσκεται στη νότια πλευρά, όπου και το μονοπάτι πρόσβασης. Μεγάλο τμήμα της πύλης έχει σήμερα καταρρεύσει.

Εντός των τειχών συναντά κανείς ερείπια των δημόσιων και ιδιωτικών κτηρίων, της καθολικής εκκλησίας και υπόγειων δεξαμενών νερού.

Το μεγάλο πρόβλημα του κάστρου ήταν ανέκαθεν το νερό, καθώς δεν υπάρχει καμιά πηγή νερού στο βράχο.

Κάτω από τα τείχη του κάστρου υπάρχει η λεγόμενη «σπηλιά του Νέστορα» που αναφέρει ο Παυσανίας, η οποία συγκοινωνεί απευθείας με το Παλαιόκαστρο. Στη σπηλιά αυτή, σύμφωνα με το μύθο, έκρυψε ο Ερμής τις αγελάδες που είχε κλέψει από τον Απόλλωνα. Το σπήλαιο αυτό εξερεύνησε πρώτος ο Ερρίκος Σλήμαν το 1874.

Σημερινή Κατάσταση

Το κάστρο είναι παραμελημένο και σε όχι καλή κατάσταση, με εξαίρεση το εξωτερικό τείχος του.

Πηγές