Το κάστρο της Αγίας Μαύρας, που δεσπόζει στην είσοδο του νησιού της Λευκάδας είναι ένα από τα πιο επιβλητικά μεσαιωνικά κτίσματα στην Ελλάδα και αποτελεί πρότυπο οχυρωματικής τέχνης εκείνης της εποχής.

Είναι θεμελιωμένο πάνω σε χερσόνησο που βρίσκεται μεταξύ Λευκάδας και Ακαρνανίας και καταλαμβάνει έκταση περίπου 25.000 τετραγωνικών μέτρων διαθέτοντας πλούσια πολεμική ιστορία καθώς πολιορκήθηκε συνολικά 12 φορές στους 7 αιώνες της ύπαρξής του.

Ιστορία

Η πρώτη φρουριακή κατασκευή ολοκληρώθηκε το 1302 μ.Χ. από τον Ιωάννη Ορσίνι, (Giovanni Orsini) όταν πήρε τη Λευκάδα ως προίκα για το γάμο του με την κόρη του Δεσπότη της Ηπείρου Νικηφόρου του Α'. Αρχικά ήταν ένας στρατιωτικός σταθμός μικρού μεγέθους με μικρό αριθμό υπερασπιστών.

Το 1331 η Λευκάδα καταλαμβάνεται από το Βάλτερο Βρυέννιο (ελληνική απόδοση του Walter ή Gautier de Brienne). O Βρυέννιος ήταν τιτουλάριος Δούκας των Αθηνών και υποτίθεται ότι ηγείτο μιας «σταυροφορίας» για την ανακατάληψη της Αθήνας από τους Καταλανούς με την υποστήριξη του Πάπα και των Ανδεγαυών (δηλ. των Γάλλων ηγεμόνων του οίκου ντ’ Ανζού) του βασιλείου της Νάπολης. Το τίμημα αυτής της υποστήριξης ήταν να αποσπάσει, αρχικά, εδάφη του Δεσποτάτου της Ηπείρου.
Στο πλαίσιο αυτής της εκστρατείας, ο Βρυέννιος επιτέθηκε στο αδύναμο κάστρο της Λευκάδας με 200 σιδερόφρακτους ιππότες και το κατέλαβε σχετικά εύκολα. Το 1332 η σταυροφορία έληξε άδοξα και ο Βρυέννιος γύρισε στην Ιταλία, αλλά οι Ανδεγαυοί παρέμειναν στο νησί. Κατά τη διάρκεια της παραμονής τους δεν έκαναν αλλαγές στο μικρό κάστρο.

Το 1362 ο Λεονάρδος Α’ Τόκκος (Leonardo I Tocco, κόμης Κεφαλληνίας και Ζακύνθου), με τη βοήθεια των εξεγερμένων κατοίκων προσάρτησε το νησί στην επικράτειά του. Οι πρώτες μικρές αλλαγές στο κάστρο γίνονται περίπου το 1395 από τον Κάρολο Α’ των Τόκκων και περιλαμβάνουν διπλά τείχη σε όλες τις πλευρές του, πλην αυτής που έχει απέναντι την Ακαρνανία, προσθήκη επιπλέον προμαχώνων και 8 κανονιών που στόχευαν προς το Ιόνιο πέλαγος.

Μεταξύ 1410 και 1420 ο Κάρολος Α’ πραγματοποίησε την πρώτη μεγάλη επέκταση του κάστρου, που τότε απέκτησε πενταγωνικό σχήμα. Στο εσωτερικό περικλείεται πλέον η πόλη της Αγίας Μαύρας, η οποία αποτελεί και την πρωτεύουσα του νησιού.

Το 1479, η άρνηση πληρωμής φόρου υποτέλειας στους Οθωμανούς από το Λεονάρντο Γ’ Τόκκο είχε σαν αποτέλεσμα την άμεση επέμβαση των Τούρκων με αποστολή εκστρατευτικού σώματος 5.000 ανδρών. Ο Λεονάρντο έχοντας πληροφορηθεί τον ερχομό των Οθωμανών εγκαταλείπει το κάστρο μαζί με το μεγαλύτερο μέρος της φρουράς του για την Ιταλία. Μετά από ολιγοήμερη πολιορκία το κάστρο πέφτει στα χέρια των Οθωμανών.

Το 1502, ένα στράτευμα από συμμαχικές δυνάμεις του πάπα Αλέξανδρου ΣΤ’, του Λουδοβίκου ΙΒ’ της Γαλλίας και των Ιπποτών της Ρόδου, μετά από πολιορκία 7 ημερών καταλαμβάνει το κάστρο το οποίο το υπερασπίζεται φρουρά 500 Οθωμανών στρατιωτών και το παραδίδει σε Βενετική διοίκηση. Όμως, μετά από ένα χρόνο οι Ενετοί ανταλλάσσουν με τους Οθωμανούς τη Λευκάδα με την Κεφαλλονιά και τη Ζάκυνθο. Στο διάστημα 1479 με 1503 συνέβησαν μικρές αλλαγές στις αμυντικές γραμμές του κάστρου χωρίς να είναι γνωστές περισσότερες λεπτομέρειες.

Την περίοδο 1566 με 1571 οι Οθωμανοί πραγματοποιούν εκτεταμένες ανακατασκευές στο κάστρο τόσο για αμυντικούς σκοπούς όσο και λόγω της αύξησης των εντός φρουρίου κατοίκων. Η ολοκλήρωσή τους δίνει στο κάστρο επταγωνικό σχήμα το οποίο διατηρεί μέχρι σήμερα. Στο εσωτερικό είχε 200 περίπου πέτρινα σπίτια, 3 τζαμιά, 2 χαμάμ, ένα ιεροδιδασκαλείο και 2 σχολεία. Το 1625, μετά από ισχυρό σεισμό, η αποκατάσταση των ζημιών έφερε και την προσθήκη εσωτερικής ένυδρης τάφρου, η οποία απομόνωσε την πρώτη φρουριακή κατασκευή των Ορσίνι που αποτελούσε την ακρόπολη του κάστρου.

Η Αγία Μαύρα υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα φρούρια της οθωμανικής δυτικής μεθορίου και για αυτό το λόγο ήταν εξοπλισμένη με 126 κανόνια, πυκνή διάταξη τυφεκιοθυρίδων και φρουρά 300 ανδρών σε περίοδο ειρήνης.

Επιπλέον, κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας,το κάστρο έγινε άντρο πειρατών, οι οποίοι το χρησιμοποιούσαν σαν ορμητήριο για επιθέσεις είτε σε εμπορικά πλοία είτε στις ακτές της Ηπείρου και των υπόλοιπων Επτανήσων. Με το πέρασμα των χρόνων, το πλήθος των πειρατών είχε μεγαλώσει πλέον τόσο πολύ, που το κάστρο αποκαλούνταν από τους ταξιδιώτες, «φωλιά τεράτων». Αυτή η δραστηριότητα έθιγε άμεσα τους Ενετούς οι οποίοι αποπειράθηκαν να το εκπορθήσουν αρκετές φορές: 1572 (Στρατηγός Venier), 1658 (Γενικός Προβλεπτής Marino Marcello), 1684 (Γενικός Προβλεπτής Girolamo Corner). Αλλά χωρίς αποτέλεσμα.

Τελικά στις 6 Αυγούστου του 1684, στην πρώτη πολεμική επιχείρηση του νικηφόρου για τους Ενετούς 6ου Ενετοτουρκικού πολέμου (1684-1699), δύναμη 10.000 ανδρών υπό την αρχηγία του Francesco Morozini κατέλαβε το κάστρο μετά από πολιορκία 16 ημερών. Οι Οθωμανοί του κάστρου, σύμφωνα με τη συμφωνία παράδοσης, μεταφέρθηκαν στην Πρέβεζα. Οι 600 (!) πειρατές που βρέθηκαν μέσα θανατώθηκαν επί τόπου.

Οι πρώτες κινήσεις των Ενετών ήταν να αλλάξουν τη θέση της πρωτεύουσας του νησιού και να τη μεταφέρουν από το κάστρο στη θέση που βρίσκεται η σημερινή πόλη, η οποία τότε είχε το όνομα Αμαξική. Ο πληθυσμός του κάστρου αναγκάστηκε να μετοικήσει στη νέα πρωτεύουσα. Στο κάστρο ακολούθησαν εκτεταμένες ανακατασκευές που το μετέτρεψαν σε στρατόπεδο. Τα οθωμανικά οικοδομήματα γκρεμίστηκαν.

Το 1797, η συνθήκη του Καποφόρμιο τερματίζει την ύπαρξη της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας και καταφθάνουν στη Λευκάδα οι Δημοκρατικοί Γάλλοι, οι οποίοι θα παραμείνουν στο νησί και στο κάστρο μόλις ένα χρόνο, καθώς στις 18 Οκτωβρίου του 1798 συνδυασμένες ρωσοτουρκικές δυνάμεις ξεκινούν την πολιορκία του κάστρου. Έπειτα από δωδεκαήμερη πολιορκία και σφοδρό βομβαρδισμό, ο φρούραρχος Μιαλέ, ελλείψει εφοδίων, παραδίδει το κάστρο και το νησί.

Το 1802 στις επάλξεις του κάστρου ανυψώνεται η σημαία της Επτανήσου Πολιτείας, ένα είδος ομόσπονδου κράτους, με την Τουρκία να έχει την επικυριαρχία και τη Ρωσία εγγυήτρια δύναμη. Η ήττα όμως της Ρωσίας από τον Ναπολέοντα αναγκάζει τον Τσάρο Αλέξανδρο Α’ να ζητήσει ανακωχή κι έτσι η Επτάνησος Πολιτεία περνάει τον Ιούλιο του 1807 στην κυριότητα του Ναπολέοντα.

Το 1810 οι Άγγλοι υπό το στρατηγό Oswald αποφασίζουν την κατάληψη της Λευκάδας. Στην επιχείρηση συμμετείχε και ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης. Η πολιορκία του κάστρου ξεκινάει στις 9 Μαρτίου του ίδιου έτους από δύναμη 4.000 ανδρών και ολοκληρώνεται στις 16 Απριλίου του 1810 μετά από έκρηξη που προκλήθηκε από οβίδα στην εκκλησία της Αγίας Μαύρας, που χρησιμοποιούταν ως αποθηκευτικός χώρος ζωοτροφών και πολεμοφοδίων. Το ηθικό των Γάλλων στρατιωτών μετά από την πολυήμερη πολιορκία, η μηδαμινή πιθανότητα ενίσχυσης αλλά και η έλλειψη πολεμοφοδίων που προκλήθηκε από την έκρηξη, οδηγούν το φρούραρχο Καμί σε παράδοση του κάστρου στους Άγγλους. Η σαρανταήμερη πολιορκία οδήγησε τον Άγγλο Ταγματάρχη Church να αποκαλέσει το κάστρο «διαβολικό», λόγω δυσκολίας στην κατάληψή του.

Η πιο σημαντική προσθήκη των Άγγλων κατά τη διάρκεια της πολυετούς παρουσίας τους ήταν η κατασκευή του λιμανιού στη βόρεια πλευρά του κάστρου.

Η παραμονή των Άγγλων κράτησε μέχρι τις 21 Μαΐου του 1864 οπότε τα Επτάνησα ενώθηκαν με την Ελλάδα. Το κάστρο αποτέλεσε μετέπειτα στρατόπεδο των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων. Στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο χρησιμοποιήθηκε ως φυλακή για τους Τούρκους αιχμαλώτους ενώ τη δεκαετία 1922 – 1932 παράλληλα με τους στρατιώτες, στεγάστηκαν και πρόσφυγες της Μικράς Ασίας.
Το 1938 καταστράφηκε από το μεταξικό κράτος καθώς τα υλικά των τειχών, των προμαχώνων και των κτιρίων εκποιήθηκαν υπέρ του Μετοχικού Ταμείου Στρατού, γεγονός που το έφερε στη σημερινή ερειπωμένη του κατάσταση.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το κάστρο με εμβαδόν 25.000 τετραγωνικά μέτρα πήρε το μέγεθος και τη μορφή του μετά από σειρά τροποποιήσεων ως τα χρόνια των Ενετών και των Άγγλων. Έχει τρεις αμυντικές γραμμές, επτά προμαχώνες και πυροβολεία.

Σήμερα η πρόσβαση γίνεται μόνο από τη δυτική πύλη. Διατηρούνται αρκετά ερείπια κτιρίων, από την εποχή κυρίως της Ενετοκρατίας. Εντύπωση προκαλεί το σύστημα ύδρευσης και αποστράγγισης ομβρίων υδάτων, που ίχνη του διακρίνονται ακόμη.

Στο βόρειο τομέα βρίσκονται ερείπια του Ναού του Παντοκράτορα, που έχτισε ο Μοροζίνι στη θέση τζαμιού, όταν κυρίευσε το κάστρο το 1684, κτίρια της Αγγλοκρατίας, αγγλικό νεκροταφείο και η ανατολική πύλη με την κρεμαστή γέφυρα.

Κεντρική θέση κατέχει στο βόρειο μέρος του Κάστρου και στις καρδιές των Λευκαδίων ο μικρός ορθόδοξος ναός της Αγίας Μαύρας στο εσωτερικό του τραπεζιόσχημου προμαχώνα. Χτίστηκε το 1883 και γιορτάζει στις 3 Μαΐου οπότε συρρέουν πλήθη προσκυνητών.

Πηγές